تروریسم سایبر در عصر هوش مصنوعی و نقض حقوق بشر

یادداشت|

خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: در جنگ‌های جدید عاملی که بسیار برجسته شده درکی است که بر اساس سیاست هویت شکل گرفته که خود منتج به شکستن هنجار‌ها و نقض قواعد بین‌المللی شده است، عاملی که بیشتر به اهداف سیاسی و منافع دولت‌ها پرداخته است تا انسانیت.

تروریسم سایبری به‌عنوان گونه‌ای جدید از تروریسم، نشانگر آسیب‌پذیر‌بودن تابعان حقوق بین‌الملل در فضای سایبر در عصر انفجار هوش مصنوعی است. اگر تروریست‌ها زیرساخت‌های حیاتی یک دولت همچون حمل نقل هوایی، سدها، نیروگاه‌های هسته‌ای و تولید برق، سیستم بانکی و مالی و افراد حقیقی را با انواع بدافزار‌ها مورد حمله قرار دهند و از این طریق موجب رعب و وحشت عمومی شوند و با داشتن انگیزه‌های سیاسی یا ایدئولوژیک این اقدامات را در راستای اجبار دولت یا سازمان‌ها انجام دهند، آنگاه تروریسم سایبری محقق می‌شود.

انفجار پیجر‌ها در لبنان توسط اسرائیل با استفاده از موادی که روی باتری این دستگاه‌ها نصب و منجر به شهادت ۱۵ نفر و ۲ کودک و جراحت و آسیب جدی نزدیک به ۴۰۰۰ نفر شد. جامعه‌ جهانی بر سر تعریف جامعی از تروریسم، به توفیقی دست نیافته و حتی سند جامع الزام‌آوری نیز در این موضوع وجود ندارد، اما این شکل از تروریسم به همراه دیگر گونه‌های نوینی، چون بیوتروریسم، تروریسم هسته‌ای و اکوتروریسم، ممکن است خسارات زیان‌بارتری نسبت به انواع کلاسیک تروریسم ایجاد کند.

تروریسم سایبری تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی است و در عین حال ناقض قواعد حقوق بشر در هر چهار نسل شناخته‌شده آن نیز به شمار می‌آید. این‌که حملات با سلاح‌های جدید یا سایبری بیش و برجسته‌تر از پیش در دستور کار مخاصمان قرار گرفته است و به نظر می‌رسد در آینده می‌بایست شاهد جنگ‌های آخرالزمانی و استفاده از ابزار‌های تکنولوژیک به عنوان «سلاح‌های جنگی جدید» باشیم، این‌که چگونه می‌توان به این ابزارها، عنوان «سلاح» داد، این‌که در صورت استفاده از این سلاح‌ها، آیا «حمله مسلحانه» یا «توسل به زور» مطابق با حقوق بین‌الملل صورت گرفته است و دامنه‌ این توسل به زور چیست و متعاقبا در چه صورتی و با چه ابزار‌هایی دولت آسیب‌دیده می‌تواند عمل متقابل انجام دهد و چه عملی متناسب خواهد بود، این‌که چگونه این حملات قابل انتساب به دولت خاطی است، و بسیاری موارد دیگر، مباحثی هستند که از زمان انفجار پیجر‌ها در فضای حقوقی و سیاسی شکل گرفته‌اند.

تروریسم سایبری تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی است و در عین حال ناقض قواعد حقوق بشر در هر چهار نسل شناخته‌شده آن نیز به شمار می‌آید.

آیا پیجر سلاح محسوب می‌شود؟

بیانیه‌ ۱۸۶۸ سنت‌پترزبورگ سلاح‌های ناشی از فناوری را به‌ خوبی معرفی کرده است. «هر سلاحی که منتهی به رنج یا ناتوانی نیروی نظامی طرف مقابل شود، مغایر حق انسانی است». همین رویکرد در پروتکل اول الحاقی ۱۹۷۷ میلادی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو ۱۹۴۹، تحت «سلاح‌های جدید» (ماده‌ی ۳۶) گنجانده شد. این ماده دولت‌ها را موظف می‌کند قبل از به کارگیری هر سلاح، ابزار یا روش نوین جنگی، از قانونی بودن آن اطمینان یابند.

در این تعریف «شرایط به‌ کارگیری سلاح» است که آن را مشمول قانونی بودن یا غیرقانونی بودن می‌کند. ماده‌ ۳۶ بیان می‌کند به‌کارگیری یک سلاح، ابزار یا روش جدید جنگی ناقض حقوق بین‌الملل و ممنوع است. یکی از مهم‌ترین تلاش‌های جامعه‌ حقوق‌دانان بین‌المللی جهت مقید کردن رفتار‌های دولت‌ها در فضای سایبری، دستورالعمل سال ۲۰۱۳ میلادی تالین در استونی است.

این دستورالعمل درباره‌ حقوق بین‌المللی فضای سایبر در مواد مختلف از جمله ماده‌ ۴۲ به مساله‌ حملات سایبری و عملیات سایبری بر اساس همین تعریف اشاره می‌کند. اما این حمله به‌ طور بالقوه برخی از مقررات حقوق بین الملل حقوق بشر از جمله اصل تناسب و احتیاط جهت جلوگیری از آسیب رساندن به غیرنظامیان از جمله کودکان را نقض کرد‌ه‌اند. کودکان آیینه تمام‌نمای اشخاص بی‌دفاع در مخاصمات مسلحانه هستند، با این حال در سراسر جهان، طرف‌های متخاصم یکی از اساسی‌ترین قواعد مخاصمات مسلحانه را نادیده می‌گیرند و آن حمایت از حقوق کودکان است.

ماهیت طولانی مخاصمات امروزی آینده‌ تمام نسل‌های کودکان را تحت تأثیر قرار داده است. با عنایت به اسناد بین‌المللی و منطقه‌ای متعدد و توجه ویـژه‌ دولـت‌هـا و سـازمان‌هـای جهانی و منطقه‌ای و پیشرفت سریع حقوق بشر و بشردوسـتانه و نهادهـای نـاظر بـر حسـن اجرای این حقوق و همچنین حساسیت و آگاهی بیش از پیش افکار عمومی نسبت به حقـوق کودکان در مخاصمات مسلحانه و بیداری وجدان جهانی، به نظر مـی‌رسـد کـه بایـد حقـوق کودک در مخاصمات مسلحانه را جز حقوق مسلم و بدیهی مورد قبول جامعه جهانی بدانیم و بپذیریم که حقوق کودک در این حوزه پذیرش عام یافته و وارد عرصـه‌ حقـوق بـین‌الملـل عرفی شده است.

هرچند که می‌بایست اعتراف‌ کرد کودکان هنوز هم نیازمند حمایت هرچه بیشـتر جامعه جهانی در برابـر مخاصـمات مسـلحانه هسـتند؛ چـه در سـطح بـین‌المللـی بـا انعقـاد کنوانسیونی مجزا در همین ارتباط، و چه در سطح منطقه‌ای.

کودکان به‌عنوان بخشی از جامعه که به بیشترین حمایت در برابر خشونت و آزار جنسی و سوءتغذیه و شرکت در مخاصمات مسلحانه با ماهیت تروریسم سایبر نیاز دارند معمولاً در دوران تنش و نزاع‌های مسلحانه به فراموشی سپرده می‌شوند

و در این فضای بی‌کیفری به فراخور، مورد سوء‌استفاده نیرو‌های نظامی‌قرار می‌گیرند.

جامعه‌ جهانی در حمایت از حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه، اقدامات قابل توجهی در عرصه‌ بین‌المللی و منطقه‌ای انجام داده است. روزانه هزاران کودک در سطح جهان تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم جنگ‌ها در اثر گرسنگی، کمبود آب و غذا و بیماری‌های رایج ناشی از مخاصمات مسلحانه قربانی می‌شوند. بنابر تخمین سازمان ملل متحد در طول پنج سال گذشته به طور متوسط حداقل۷۸ کودک در روز با نقض شدید حقوقشان مواجه شده و هزاران کودک کشته، معلول، به سربازی گرفته شده و یا قربانی آزار جنسی و استثمار قرار گرفته‌اند.

تلاش نظام بین‌المللی حقوق بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه، همواره بر کاهش آلام ناشی از جنگ و به حداقل رساندن آثار بلندمدت آن در زندگی و رشد کودکان بوده که از جمله منطق‌های اصلی تدوین قوانین مرتبط با حقوق نظامیان و غیرنظامیان و همچنین تعیین مکان‌های امن و میدان‌های جنگ بوده است؛ منطقی که سعی می‌کند تا ستاره آسمان کودکان به موشک تبدیل نشود و زمین بازی شان هدف بمباران قرار نگیرد.

بدیهی است دستیابی به چنین آرمان والایی، مستلزم اقدامات بین المللی و تلاش‌های دیپلماتیک است تا امکان حمایتی همه جانبه از حقوق کودکان فراهم شود. به هر روی، نباید فراموش کرد که حتی جنگ هم قواعدی دارد؛ قواعدی که به دنبال آن است تا نور حقوق بشر را میان تاریکی‌های جنگ بتاباند. اهمیت پرداختن به نقض حقوق بشر توسط تروریست‌ها در فضای سایبر و پدیده‌های تکنولوژیک و نیز در سیاق مبارزه با تروریسم سایبری در مقابله همه‌جانبه با این پدیده می‌بایست مطمح نظر قرار گیرد.