خلاصه کتاب تاریخ شفاهی کتابداری ایران ( نویسنده ابوالفضل نجاری )
خلاصه کتاب تاریخ شفاهی کتابداری ایران ( نویسنده ابوالفضل نجاری )
کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» اثر ابوالفضل نجاری، روایتی جامع و مستند از ۸۰ سال تحولات علم کتابداری و اطلاع رسانی در ایران است. این اثر ارزشمند، از طریق گفت وگو با پیشکسوتان و بنیان گذاران این حوزه، به بازنمایی تاریخچه ای غنی و کمتر شنیده شده می پردازد.
علم کتابداری و اطلاع رسانی، به عنوان ستون فقرات حفظ، سازماندهی و اشاعه دانش، نقشی حیاتی در توسعه فرهنگی و علمی هر جامعه ایفا می کند. شناخت ریشه ها و مسیر تکامل این رشته در ایران، نه تنها برای متخصصان این حوزه ضروری است، بلکه تصویری عمیق از تحولات فکری و زیرساخت های دانشی کشور ارائه می دهد. در این میان، کتاب هایی که به تاریخ نگاری این رشته می پردازند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» نوشته ابوالفضل نجاری، گامی فراتر از تاریخ نگاری سنتی برداشته و با رویکرد تاریخ شفاهی، به قلب تجربیات زیسته و روایت های دست اول پیشکسوتان این حوزه راه می یابد. این مقاله تلاش می کند تا با ارائه خلاصه ای جامع و تحلیلی، خواننده را با ساختار، محتوا و پیام های اصلی این اثر بی بدیل آشنا سازد و به عنوان راهنمایی برای درک عمیق تر آن عمل کند.
چرا «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» اثری ماندگار است؟
اهمیت هر اثر تاریخی، در روش شناسی و عمق روایتی است که ارائه می دهد. کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» با انتخاب رویکردی نوآورانه و جامع نگر، از حد یک تاریخ نگاری صرف فراتر رفته و به منبعی ارزشمند برای شناخت تحولات این رشته تبدیل شده است. این بخش به بررسی دلایل این ماندگاری و ارزش افزوده می پردازد.
روایت دست اول: ارزش گذاری بر تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی، متدولوژی است که بر پایه مصاحبه های عمیق و سازمان یافته با شاهدان عینی یا فعالان اصلی یک رویداد یا حوزه خاص بنا شده است. این رویکرد، در مقایسه با تاریخ نگاری مکتوب سنتی، مزایای بی شماری دارد. در حالی که اسناد مکتوب عمدتاً به وقایع رسمی و داده های خشک می پردازند، تاریخ شفاهی صدای افراد، تجربیات شخصی، انگیزه ها، چالش ها و جزئیات کمتر دیده شده را ثبت می کند. این جزئیات اغلب در اسناد رسمی گم می شوند یا به دلیل ماهیت اداری، هرگز ثبت نمی گردند. نجاری با درک همین خلاء، به جای تکیه صرف بر منابع مکتوب، تصمیم به ثبت روایت های شفاهی گرفت تا صدا و تصویر گذشته را به نحوی روشن تر و انسانی تر بازنمایی کند.
جرقه ی اولیه نگارش این کتاب از سال ۱۳۹۶ و با آغاز نگارش پایان نامه ی نویسنده شکل گرفت. در این مسیر، راهنمایی های ارزشمند و هوشمندانه ی استاد برجسته ی تاریخدان و کتاب شناس، عبدالحسین آذرنگ، نقش کلیدی ایفا کرد. آذرنگ تأکید داشت که بیشتر پژوهش ها در حوزه کتابداری معطوف به تاریخ رسمی و مکتوب است و ضرورت دارد تا با استفاده از روش تاریخ شفاهی، ابعاد پنهان تر و عمیق تر این تاریخ آشکار شود. این بینش، منجر به خلق اثری شد که نه تنها به روایت وقایع می پردازد، بلکه به احساسات، درگیری ها و دیدگاه های شخصی افرادی که مستقیماً در شکل گیری این رشته نقش داشته اند، اعتبار می بخشد.
ابوالفضل نجاری: پژوهشگر و خالق اثری جامع
ابوالفضل نجاری، به عنوان نویسنده و پژوهشگر این اثر ماندگار، از سابقه ی درخشان و تخصص قابل توجهی در حوزه کتابداری و پژوهش برخوردار است. نگارش «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» حاصل سال ها تلاش بی وقفه، تعهد پژوهشی و کنجکاوی عمیق اوست. نجاری برای گردآوری داده ها، به منابع متنوعی رجوع کرده و با بیش از سی کتابدار برجسته ایرانی مصاحبه های گسترده ای انجام داده است. این میزان از تلاش، نشان دهنده جدیت و وسواس او در ثبت دقیق و همه جانبه ی تاریخ است.
وی تنها به این کتاب اکتفا نکرده و آثار دیگری نیز در کارنامه خود دارد که از جمله آن ها می توان به «کتاب کتاب ها: کتابنامه توصیفی کتاب» اشاره کرد. این سوابق، اعتبار و پشتوانه علمی لازم را به اثر حاضر می بخشد و جایگاه نجاری را به عنوان یکی از پژوهشگران پیشرو در حوزه کتابداری ایران تثبیت می کند. تعهد او به ثبت تاریخ از دیدگاه های مختلف و توجه به ابعاد انسانی، این اثر را از سایر کارهای مشابه متمایز می سازد.
وسعت و عمق پژوهش: ساختار کلی کتاب
کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» نه تنها از نظر روش شناسی، بلکه از لحاظ حجم و گستردگی محتوایی نیز اثری بی بدیل است. این کتاب در حدود ۹۷۵ صفحه، به ۳۳ موضوع محوری و کلیدی در تاریخ کتابداری ایران می پردازد. این موضوعات با مصاحبه با ۳۳ شخصیت برجسته و تأثیرگذار در این حوزه پوشش داده شده اند.
ساختار جامع کتاب به گونه ای طراحی شده که ابعاد مختلف کتابداری، از بنیادهای نظری و عملی تا چالش های اجرایی و تحولات فناوری را در بر می گیرد. هر یک از این مصاحبه ها و فصل ها، دریچه ای به روی یک بخش خاص از تاریخ این رشته می گشاید و به خواننده امکان می دهد تا با دیدگاه های متنوع و تجربیات زیسته فعالان این عرصه آشنا شود. این جامعیت، کتاب را به منبعی ارزشمند برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ فرهنگی ایران تبدیل کرده است.
مروری بر سرفصل های اصلی و یافته های کلیدی کتاب
این بخش، به هسته اصلی محتوای کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» می پردازد و سرفصل ها و یافته های کلیدی را به صورت فشرده و تحلیلی ارائه می دهد. این خلاصه نگاری، دیدگاهی جامع به خواننده برای درک دامنه وسیع و عمق محتوایی اثر خواهد داد.
طلوع و بالندگی کتابداری نوین در ایران
کتابداری نوین در ایران، از سال ۱۳۱۰ شمسی با نگاهی مدرن به این دانش آغاز شد. این دوره، سرآغاز شکل گیری نهادها و ساختارهای جدید در حوزه کتاب و کتابخانه بود که با فعالیت پیگیرانه و دلسوزانه کتابداران ایرانی و خارجی به تجهیز و سازماندهی کتابخانه ها انجامید. در این مسیر، بنیادگذاران و پیشگامان بسیاری نقش آفرینی کردند که از جمله آنان می توان به فرنگیس امید و نخستین گروه کتابداری اشاره کرد که بستری برای آموزش و گسترش این رشته فراهم آوردند.
یکی از نقاط قوت کتاب، معرفی دقیق و نقش آفرینی مهم ترین شخصیت های تأثیرگذار در توسعه کتابداری ایران است. افرادی چون ایرج افشار، که دیدگاهی گسترده به جنبه های فرهنگی، ایران شناختی و تاریخ نگاری مستند داشت؛ پوری سلطانی و نوش آفرین انصاری که از پیشروان آموزش و توسعه مفاهیم نوین کتابداری بودند؛ عبدالله انوار در حوزه نسخه شناسی و فهرست نویسی؛ ثریا قزل ایاغ در ادبیات کودک و کتابخانه های کودکان؛ عباس حری که در آموزش و مباحث نظری نقش داشت؛ و کامران فانی که از چهره های ماندگار این حوزه محسوب می شود، همگی از طریق مصاحبه های انجام شده، ابعاد مختلفی از تلاش ها و دستاوردهایشان را به تصویر می کشند. این روایت های دست اول، به خواننده اجازه می دهد تا با دیدگاه ها، چالش ها و موفقیت های این افراد در طول دهه های متمادی آشنا شود و درک عمیق تری از روند توسعه کتابداری در ایران به دست آورد.
گستره موضوعی کتابداری: از فهرست نویسی تا فناوری اطلاعات
کتاب نجاری، صرفاً به معرفی افراد نمی پردازد، بلکه ابعاد گوناگون و چشم اندازهای متنوع کتابداری را در طول زمان پوشش می دهد. این گستردگی موضوعی، یکی از ویژگی های برجسته کتاب است که آن را به یک مرجع جامع تبدیل کرده است. در ادامه به برخی از مهمترین حوزه های مورد بررسی اشاره می شود:
-
فهرست نویسی و نسخه شناسی: گفت وگو با شخصیت هایی چون عبدالله انوار و فریبا افکاری، به اهمیت فهرست نویسی دقیق و مطالعه نسخ خطی در حفظ میراث فرهنگی ایران می پردازد و تحولات این حوزه را بازگو می کند.
-
کتابخانه های ملی، سلطنتی، دانشگاهی و تخصصی (پزشکی): این بخش به تاریخچه و عملکرد انواع کتابخانه ها در ایران می پردازد. مصاحبه هایی با بدری آتابای (کتابخانه سلطنتی)، ماندانا صدیق بهزادی (مرکز خدمات کتابداری و کتابخانه ملی)، غلامرضا فدایی عراقی (دانشکده کتابداری و اطلاع رسانی)، فاطمه (بهار) رها دوست (کتابخانه ملی پزشکی ایران) و سیدابراهیم عمرانی (کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی)، چشم اندازهای منحصربه فردی از چگونگی اداره و توسعه این نهادها ارائه می دهد.
-
آموزش و ترویج خواندن: نقش کتابداری در آموزش و فرهنگ سازی از طریق گفت وگو با لیلی ایمن (آهی) و محمدحسین دیانی مورد بحث قرار می گیرد. همچنین، نقش بی بدیل ثریا قزل ایاغ در ادبیات کودک و ترویج خواندن برای کودکان و نوجوانان به تفصیل شرح داده شده است.
-
آرشیوها و اسناد: نگهداری و سازماندهی اسناد تاریخی، موضوع دیگری است که با مصاحبه با سیروس پرهام، نورالله مرادی (آرشیوهای دیداری-شنیداری) و سیدحسن شهرستانی (ادغام سازمان اسناد و کتابخانه ملی) مورد بررسی قرار گرفته و به اهمیت آرشیو ملی ایران و تحولات آن می پردازد.
-
نشر و ارتباط با کتابداری: رابطه دوسویه نشر و کتابداری، با مصاحبه با عبدالحسین آذرنگ و حمید محسنی (انتشارات و ناشران کتابداری) تحلیل می شود و نشان می دهد چگونه این دو حوزه بر یکدیگر تأثیر می گذارند.
-
تکنولوژی و نرم افزارهای کتابداری: با ورود فناوری به حوزه کتابداری، نیاز به نرم افزارهای تخصصی بیش از پیش احساس شد. کتاب به گفت وگو با پیشگامان این عرصه در ایران از جمله مجید جراح (پارس آذرخش)، احمد محمدزاده (نوسا)، علیرضا مؤذن (کاوش)، فرامرز هندسی (پیام مشرق) و محمود دهقان بنادکی (گنجینه رای مهر) می پردازد. همچنین، نقش فریبرز خسروی در ماشینی شدن کتابخانه ملی نیز بررسی شده است.
-
تشکل ها و انجمن های کتابداری: نقش انجمن ها در سازماندهی و پیشبرد اهداف صنفی کتابداران با مصاحبه با رحمت الله فتاحی روشن می شود و اهمیت همکاری های جمعی را نمایان می سازد.
چالش ها، نگاه ها و روایت های شخصی
فراتر از اطلاعات رسمی و فنی، کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» به چالش ها، دیدگاه های شخصی و روایت هایی می پردازد که عمق انسانی به اثر می بخشد. این بخش ها، نه تنها جذابیت خاصی برای خواننده دارند، بلکه تصویر روشن تری از شرایط زمانه و مواجهه ی کتابداران با آن را ارائه می دهند.
«…این انجمن های اسلامی که همه جا هم بودند گاهی مزاحم و مانع انجام گرفتن کارها بودند. یک روز همین سردسته با دو نفر دیگر آمدند که طبق فرمان امام ما می خواهیم آثار طاغوت را معدوم کنیم: گفتم ما که بحمدالله سندی که آثار طاغوت باشد نداریم. سردسته گفت: مهر پادشاهان. من گفتم: خاک بر سر من که تو را با پول دولت ۳ ماه برای آموزش آرشیو به خارج فرستادم و تو می خواهی کاری کنی که هیچ بی سوادی هم نمی کند. ابله، اگر مثلاً مهر شاه عباس صفوی از فرمان او پاک شود که فرمان سلطانی نیست و ارزش نگهداری دائمی ندارد! منظور امام از آثار طاغوت چیزهای دیگر است.»
این نقل قول، از دل کتاب، نمودی از چالش های فرهنگی و سیاسی دوران خود است که کتابداران با آن مواجه بودند. این روایت ها نشان می دهند که چگونه در یک دوره پر تلاطم، تصمیمات فردی و جمعی می توانسته آینده ی اسناد و میراث فرهنگی را تحت تأثیر قرار دهد.
کتاب همچنین به عدم شناخت کافی جامعه از این تخصص و رشته می پردازد. اشاره به تمسخر این رشته در سریال های طنز دهه ۸۰ تلویزیون، گویای فقدان آگاهی عمومی و گاهی نادیده گرفتن اهمیت حیاتی کار کتابداران است. این بخش از کتاب، نه تنها به نقد این نگاه سطحی می پردازد، بلکه تأکید می کند که چگونه افراد و تلاش هایشان در طول زمان، هویت یک رشته تخصصی را شکل داده اند. این روایت های شخصی، کتاب را به اثری زنده و ملموس تبدیل می کنند که فراتر از یک مستند تاریخی، به درک عمیق تر از جایگاه انسان در بستر تحولات اجتماعی یاری می رساند.
تحلیل و جایگاه ممتاز «تاریخ شفاهی کتابداری ایران»
پس از مرور جامع محتوای کتاب، اکنون زمان آن است که به تحلیل جایگاه این اثر در میان منابع موجود و تبیین برتری های آن بپردازیم. این کتاب نه تنها یک مجموعه از مصاحبه ها، بلکه یک سند تاریخی و فرهنگی مهم است که به دلیل ویژگی های منحصربه فردش، از سایر آثار متمایز می شود.
نقاط قوت بی بدیل کتاب
کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» دارای چندین نقطه قوت اساسی است که آن را در زمره ی آثار مرجع قرار می دهد:
-
جامعیت: این کتاب با پوشش وسیع موضوعات مرتبط با کتابداری و اطلاع رسانی، از فهرست نویسی و نسخه شناسی گرفته تا فناوری اطلاعات و نقش انجمن ها، یک تصویر کامل و چندوجهی از این رشته ارائه می دهد. طیف گسترده ای از پیشکسوتان نیز در این اثر حضور دارند که تنوع دیدگاه ها و تجربیات را تضمین می کند.
-
اصالت: روایات دست اول و منحصر به فردی که در این کتاب گردآوری شده اند، در هیچ منبع دیگری یافت نمی شوند. این اصالت، به کتاب ارزش تاریخی و پژوهشی فراوانی می بخشد و آن را به گنجینه ای از اطلاعات نادیده گرفته شده تبدیل می کند.
-
مرجعیت: به دلیل عمق پژوهش، دقت در ثبت اطلاعات و جامعیت موضوعی، این کتاب به سندی معتبر و مرجع برای هرگونه پژوهش آتی در حوزه تاریخ کتابداری ایران تبدیل شده است. پژوهشگران می توانند با اطمینان به این اثر استناد کنند.
-
روش شناسی نوین: تأکید بر ارزش تاریخ شفاهی، به عنوان یک ابزار قدرتمند برای زنده نگاه داشتن خاطرات و تجربیات فردی، از دیگر نقاط قوت این کتاب است. این رویکرد، ابعاد انسانی و عاطفی تاریخ را نیز به تصویر می کشد.
-
آگاهی بخشی: با ارائه جزئیات و روایت های عمیق، این کتاب نه تنها شناخت متخصصان را افزایش می دهد، بلکه به افزایش شناخت عمومی نسبت به اهمیت کتابداری و نقش حیاتی کتابداران در جامعه کمک می کند.
این کتاب چرا یک منبع بنیادین است؟
در میان منابع کتابداری ایران، آثار زیادی به معرفی یا نقد خبرگونه می پردازند، اما «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» فراتر از این ها عمل می کند. این کتاب، یک اثر بنیادین محسوب می شود زیرا:
-
پرکننده خلاء تاریخی: با تمرکز بر تاریخ شفاهی، این کتاب خلاء موجود در منابع مکتوب را پر می کند و ابعاد پنهانی از تاریخ کتابداری را آشکار می سازد که ممکن بود برای همیشه فراموش شوند.
-
ارائه دیدگاه های چندگانه: با جمع آوری روایت های ۳۳ نفر از پیشکسوتان، کتاب دیدگاه های متنوع و گاه متضادی را ارائه می دهد که به درک پیچیدگی های تاریخی کمک می کند و از یک جانبه نگری می پرهیزد.
-
مستندسازی تجربیات زیسته: این کتاب، صرفاً یک گزارش از وقایع نیست، بلکه مستندسازی تجربیات زیسته و درونی افرادی است که مستقیماً در شکل گیری و توسعه این رشته نقش داشته اند. این امر به کتاب یک ارزش انسانی و فرهنگی بی نظیر می بخشد.
-
فراهم آوردن بستر برای پژوهش های آینده: این اثر، می تواند نقطه آغازی برای پژوهش های بیشتر در حوزه های خاصی از کتابداری باشد. جزئیات و سرنخ های موجود در مصاحبه ها، می تواند الهام بخش پروژه های تحقیقاتی جدید باشد.
مخاطبان کلیدی: چه کسانی از این کتاب بهره خواهند برد؟
کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» با توجه به عمق و گستردگی موضوعی خود، طیف وسیعی از مخاطبان را در بر می گیرد. درک اینکه این اثر برای چه کسانی سودمند است، به هر خواننده کمک می کند تا با دیدی روشن تر به سراغ آن برود و حداکثر بهره را از مطالعه آن ببرد.
-
دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی: این گروه، اصلی ترین مخاطبان کتاب هستند. این اثر می تواند به عنوان یک منبع درسی، کمک درسی یا مرجعی برای پروژه های تحقیقاتی، پایان نامه ها و درک عمیق تر از تاریخ رشته خود مورد استفاده قرار گیرد. آشنایی با ریشه ها و تحولات تاریخی، برای هر متخصصی حیاتی است.
-
محققان و پژوهشگران تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران: افرادی که در حوزه تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران فعالیت می کنند، می توانند از این کتاب برای شناخت تحولات یک حوزه تخصصی مهم بهره ببرند. رویکرد تاریخ شفاهی این کتاب، به آن ها امکان می دهد تا با ابعاد انسانی و اجتماعی این تحولات آشنا شوند.
-
علاقه مندان به حوزه کتاب، کتابخوانی و ادبیات: کسانی که به طور کلی به دنیای کتاب و فرهنگ علاقه دارند، می توانند از مطالعه این اثر لذت ببرند. این کتاب به آن ها کمک می کند تا از روند شکل گیری و توسعه کتابداری در ایران آگاه شوند و با پیشکسوتان این حوزه که بخش مهمی از میراث فرهنگی کشور هستند، آشنایی یابند.
-
افرادی که قصد خرید یا مطالعه کامل کتاب را دارند: برای کسانی که در حال ارزیابی کتاب پیش از خرید یا مطالعه کامل هستند، این خلاصه می تواند یک راهنمای جامع باشد. این مقاله به آن ها کمک می کند تا از جامعیت و تناسب محتوای کتاب با نیازهایشان اطمینان حاصل کنند.
-
افرادی که به دنبال ورود به رشته کتابداری هستند: دانشجویان یا دانش آموزانی که به فکر انتخاب رشته کتابداری و اطلاع رسانی هستند، با مطالعه این کتاب یک دید کلی و تاریخی از این رشته به دست می آورند. این آشنایی می تواند به آن ها در تصمیم گیری آگاهانه تر کمک کند.
-
اساتید و مدرسان: اساتید دانشگاه و مدرسان می توانند از این کتاب به عنوان یک منبع آموزشی معتبر در کلاس های درس خود استفاده کنند. معرفی بخش هایی از این اثر می تواند به غنای محتوای درسی و ایجاد بحث های سازنده کمک کند.
در نهایت، این خلاصه و در نهایت مطالعه کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران»، فرصتی برای تعمق بیشتر در تاریخ یک رشته حیاتی است که پایه و اساس دانش و آگاهی در جامعه را تشکیل می دهد.
نتیجه گیری و سخن پایانی
کتاب «تاریخ شفاهی کتابداری ایران» اثر ابوالفضل نجاری، فراتر از یک کتاب، میراثی گرانبها برای درک عمیق تر از علم کتابداری و اطلاع رسانی در کشورمان است. این اثر با بهره گیری هوشمندانه از متدولوژی تاریخ شفاهی، نه تنها به مستندسازی حقایق و وقایع تاریخی می پردازد، بلکه به تجربیات زیسته، چالش ها و دیدگاه های پیشکسوتانی که هر یک به نوعی سنگ بنای این حوزه را نهاده اند، جان می بخشد.
جامعیت بی نظیر کتاب در پوشش ابعاد مختلف کتابداری، از فهرست نویسی سنتی تا فناوری های نوین اطلاعاتی، و همچنین معرفی پرتره هایی زنده از ۳۳ شخصیت کلیدی، آن را به منبعی اصیل و مرجع برای هر پژوهشگر، دانشجو و علاقه مند به تاریخ فرهنگی ایران تبدیل کرده است. این کتاب، با برجسته ساختن روایت های دست اول، خلاءهای موجود در تاریخ نگاری مکتوب را پر می کند و تصویری انسانی تر از روند توسعه کتابخانه ها و علم اطلاعات در ایران ارائه می دهد.
در دنیایی که سرعت تغییرات فرهنگی و اطلاعاتی سرسام آور است، حفظ خاطرات شفاهی و تجربیات فراموش شده، از اهمیت حیاتی برخوردار است. کتاب نجاری، دقیقاً همین نقش را ایفا می کند و از این رو، مطالعه عمیق تر این اثر برای هر کسی که به ریشه های علم اطلاعات، فرهنگ کتابخوانی و نقش کتابداران در جامعه علاقه مند است، اکیداً توصیه می شود. باشد که این اثر، الهام بخش نسل های آتی برای قدردانی از ارزش کتاب، کتابخانه و دستاوردهای بی شمار کتابداران شریف این سرزمین باشد.