خلاصه کتاب مروری بر تاریخچه و تفکرات سازمان مجاهدین خلق ( نویسنده وحید خضاب )

کتاب «مروری بر تاریخچه و تفکرات سازمان مجاهدین خلق» نوشته وحید خضاب، اثری کلیدی در فهم یکی از پیچیده ترین سازمان های سیاسی تاریخ معاصر ایران است که سیر تحولات، ایدئولوژی و عملکرد سازمان مجاهدین خلق را به دقت تحلیل می کند. این کتاب، که جلد اول از مجموعه «آنچه گذشت» انتشارات سوره مهر است، به بررسی جامع زمینه های تأسیس، چرخش های ایدئولوژیک، و اقدامات مهم این سازمان از دهه چهل تا عملیات مرصاد می پردازد و اطلاعاتی مستند و تحلیلی در اختیار خواننده قرار می دهد.

سازمان مجاهدین خلق، به عنوان یکی از مهم ترین بازیگران عرصه سیاسی ایران در دهه های ۵۰ و ۶۰ شمسی، همواره مورد توجه پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ معاصر بوده است. درک ریشه ها، تحولات فکری و عملیاتی این سازمان، بدون مراجعه به منابع مستند و تحلیلی عمیق، دشوار و گاه ناممکن است. وحید خضاب، در این اثر با رویکردی علمی و بی طرفانه، تلاش کرده است تا روایتی دقیق و مستند از این سازمان ارائه دهد و از پیش داوری ها و قضاوتهای زودهنگام پرهیز کند. ساختار کتاب به گونه ای طراحی شده که خواننده را گام به گام با تحولات سازمان از بدو تأسیس تا فاز نظامی و تقابل با جمهوری اسلامی همراه می سازد و ابعاد مختلف آن را روشن می سازد.

آشنایی با کتاب، نویسنده و اهمیت موضوع

کتاب «مروری بر تاریخچه و تفکرات سازمان مجاهدین خلق» از جمله آثار برجسته وحید خضاب است که در مجموعه «آنچه گذشت» انتشارات سوره مهر منتشر شده است. این اثر نه تنها به بررسی ریشه های پیدایش سازمان مجاهدین خلق می پردازد، بلکه تحولات پیچیده ایدئولوژیکی و عملکرد این سازمان را در مقاطع حساس تاریخ ایران، از جمله دهه های ۵۰ و ۶۰ شمسی، به دقت کالبدشکافی می کند. وحید خضاب، نویسنده ای شناخته شده در حوزه تاریخ معاصر ایران، با رویکردی مستند، تحلیلی و به دور از هرگونه پیش داوری، تلاش کرده است تا تصویری عینی و جامع از این سازمان ارائه دهد. این رویکرد، کتاب را به منبعی قابل اعتماد برای دانشجویان، پژوهشگران و عموم علاقه مندان به تاریخ تبدیل کرده است.

اهمیت سازمان مجاهدین خلق در تاریخ معاصر ایران غیرقابل انکار است. این سازمان به دلیل نقش محوری خود در مبارزات پیش از انقلاب، سپس تقابل با جمهوری اسلامی و اقدامات نظامی گسترده، همواره موضوع بحث و تحلیل های فراوان بوده است. هدف اصلی نویسنده از نگارش این کتاب، ارائه روایتی دقیق و موثق از سیر تحولات، تغییرات ایدئولوژی و اقدامات عملیاتی سازمان است. او با پرهیز از هیجان زدگی و اکتفا به اسناد و شواهد تاریخی، سعی در تبیین پیچیدگی های این سازمان دارد. کتاب به طور کلی به دو بخش اصلی تقسیم می شود؛ بخش اول به تاریخچه سازمان تا سال ۱۳۶۳ و افول فعالیت های داخلی آن اختصاص دارد، در حالی که بخش دوم به فاز نظامی سازمان، به ویژه در حد فاصل سال های ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷ و اوج آن در عملیات فروغ جاویدان و پیامدهای آن، می پردازد. این تقسیم بندی به خواننده کمک می کند تا سیر منطقی و تحولات زمانی سازمان را بهتر درک کند.

پیدایش و شکل گیری سازمان مجاهدین خلق (دهه های ۴۰ و اوایل ۵۰)

ریشه های تأسیس سازمان مجاهدین خلق به فضای سیاسی و اجتماعی ایران پس از سقوط رضا شاه و آغاز فعالیت های سیاسی در دهه های ۴۰ بازمی گردد. در آن دوران، جنبش های چریکی و جوّ چپ زده جهانی تأثیر عمیقی بر روشنفکران و جوانان انقلابی ایرانی گذاشت. بنیانگذاران اولیه سازمان، محمد حنیف نژاد، سعید محسن و علی اصغر بدیع زادگان (که بعدها جایگزین عبدی نیک بین شد)، با اهداف اولیه مبارزه علیه رژیم پهلوی و برقراری حکومت اسلامی، این سازمان را پایه گذاری کردند. آنان با الهام از مبارزات مسلحانه در سایر نقاط جهان، به دنبال راهی برای مبارزه مؤثرتر با استبداد داخلی بودند.

ایدئولوژی التقاطی و نفوذ مارکسیسم

از همان ابتدا، یکی از ویژگی های بارز سازمان مجاهدین خلق، ایدئولوژی التقاطی آن بود. این ایدئولوژی، ترکیبی از مبانی اسلامی (شیعی) و تفکرات مارکسیستی را شامل می شد. مفهوم «خودکفایی» در برداشت های مذهبی، که توسط برخی از اعضا مطرح شد، به تدریج زمینه ساز انحراف از مبانی اصیل اسلامی شد. نفوذ تدریجی تفکرات مارکسیسم-لنینیسم، به ویژه مفهوم «علم مبارزه»، در ایدئولوژی سازمان، به طور چشمگیری مشهود است. نویسنده در کتاب، نمونه های متعددی از تفسیر به رأی و التقاط فکری در آثار اولیه سازمان را تحلیل می کند که نشان دهنده تلاش برای توجیه نظری مبارزه مسلحانه از طریق تلفیق مبانی دینی و مارکسیستی است.

بسیاری از تحلیل گران، این التقاط را یکی از نقاط ضعف و انحرافات اساسی سازمان در مسیر حرکت خود می دانند. در این میان، جدایی «عبدی نیک بین» یکی از بنیانگذاران اولیه، در سال ۱۳۴۷، مورد بحث قرار گرفته است. برخی معتقدند او به دلیل نزدیکی بیشتر به مارکسیسم و مخالفت با التقاط موجود در سازمان، جدا شد، در حالی که برخی دیگر دلیل آن را خستگی از مبارزه و تمایل به زندگی عادی می دانند. این جدایی، اولین نشانه های اختلاف عمیق فکری در بطن سازمان را آشکار ساخت و نشان داد که ایده تلفیق مارکسیسم و اسلام، از همان ابتدا با چالش های جدی مواجه بوده است.

نخستین فعالیت ها و ضربات ساواک

پس از شکل گیری، سازمان مجاهدین خلق به سرعت فعالیت های مخفی و نظامی خود را آغاز کرد. اعضای سازمان به دنبال کسب آموزش های نظامی و تهیه سلاح بودند و برای این منظور، ارتباطاتی در خارج از کشور برقرار کردند. با این حال، فعالیت های مخفی سازمان مدت زیادی دوام نیاورد. در شهریور ۱۳۵۰، سازمان با ضربه سختی از سوی ساواک مواجه شد که منجر به دستگیری گسترده اعضا و سران آن گردید. این ضربه، لطمه ای جدی به سازمان وارد آورد، اما فعالیت های آن را به کلی متوقف نکرد.

در پی این دستگیری ها، دیدارهای اولیه سران سازمان با امام خمینی (ره) در نجف صورت گرفت. کتاب به این دیدارها و موضع گیری های صریح امام خمینی (ره) درباره مبانی فکری سازمان اشاره می کند که در آن زمان، ایشان با توجه به التقاط فکری و برخی روش های سازمان، نظر مثبتی نداشتند و حتی کمک مالی به آنان را نیز نمی پذیرفتند. بخش مهمی از کتاب به محاکمه سران سازمان و اسناد مربوط به اعدام نشدن برخی اعضا، به ویژه مسعود رجوی، اختصاص دارد که نویسنده با بررسی دقیق شواهد، دلایل این رویداد را روشن می سازد. این مقطع، نقطه عطفی در تاریخ سازمان بود، چرا که رهبران اصلی آن به زندان افتادند و زمینه ساز تغییرات عمیق تر در آینده شد.

سازمان مجاهدین خلق در بدو تأسیس، با ترکیب مفاهیم اسلامی و مارکسیستی به دنبال ساختار نظری برای مبارزه مسلحانه بود، اما همین التقاط، بسترساز انحرافات و تصفیه های خونین داخلی شد که نقطه آغاز فصلی تاریک در تاریخ آن محسوب می گردد.

تغییر ایدئولوژی، تصفیه های درون گروهی و اوج گیری ترورها (دهه های ۵۰ تا پیروزی انقلاب)

دوره زندان اعضای سازمان و به وی ژه فرار تقی شهرام از زندان، نقش محوری در تغییر ایدئولوژی سازمان ایفا کرد. تقی شهرام، با تسلط بر بخش عمده سازمان در بیرون از زندان، زمینه را برای اعلام رسمی مارکسیسم-لنینیسم به عنوان ایدئولوژی اصلی سازمان فراهم آورد. این تغییر ایدئولوژی، به «تصفیه های خونین درون گروهی» منجر شد که فجیع ترین نمونه های آن، ترور مجید شریف واقفی و صمدیه لباف بود. این اقدامات نه تنها نشان دهنده شدت تغییرات فکری بود، بلکه به بروز خشونت داخلی و حذف فیزیکی مخالفان انجامید. نویسنده در این بخش از کتاب، دلایل و ابعاد این تغییر ایدئولوژی و پیامدهای فاجعه بار آن را با دقت تحلیل می کند. بخش قابل توجهی از اعضای باقیمانده، به دو شاخه «اسلامی» و «مارکسیستی» تقسیم شدند که هر کدام مسیر متفاوتی را در پیش گرفتند.

افزایش درگیری با رژیم پهلوی

در این دوره، سازمان درگیری های خود را با رژیم پهلوی نیز افزایش داد. دستگیری وحید افراخته و محمد توکلی خواه، دو تن از اعضای مهم سازمان، و همکاری آنها با ساواک، نتایج فاجعه باری برای سازمان داشت. این همکاری ها منجر به لو رفتن بسیاری از کادرهای سازمان و ضربات شدید به ساختار آن شد. عملیات های تروریستی علیه مستشاران آمریکایی در ایران نیز در همین دوره صورت گرفت که هدف آن، ضربه زدن به رژیم پهلوی و متحدان خارجی آن بود.

در ادامه این روند، بحث «تئوری رکور» و بروز اختلافات عمیق در مرکزیت سازمان، به ضعف و نیمه تعطیل شدن بخش های باقیمانده منجر شد. این اختلافات نشان می داد که حتی پس از تغییر ایدئولوژی، سازمان با چالش های درونی مواجه است. انهدام بخش مارکسیست شده سازمان و تبدیل آن به گروه های مجزا، از دیگر پیامدهای این دوره بود که نشان می داد سازمان نتوانسته است ساختار منسجم و قدرتمندی را حفظ کند و در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، در ضعیف ترین وضعیت خود قرار داشت. این بخش از کتاب، با ارائه جزئیات و تحلیل های عمیق، تصویری روشن از دوران انحطاط و فروپاشی درون سازمانی مجاهدین خلق پیش از انقلاب ارائه می دهد.

سازمان مجاهدین خلق پس از انقلاب و تقابل با جمهوری اسلامی (۱۳۵۷-۱۳۶۰)

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و آزادی زندانیان سیاسی، مسعود رجوی و سایر رهبران باقیمانده سازمان به کشور بازگشتند و بلافاصله فرآیند بازسازی و جذب نیرو را آغاز کردند. در فضای پرشور انقلاب، برخی جوانان به دلیل سابقه مبارزاتی سازمان و فقدان شناخت کافی، به آن جذب شدند که منجر به جذب گسترده نیرو گردید. با این حال، سازمان به جای همراهی با مسیر انقلاب و ادغام در ساختارهای نوین، «پروژه نفوذ» در نهادهای نوپای جمهوری اسلامی را در دستور کار قرار داد و با اشغال اماکن و غصب اموال، سعی در ایجاد پایگاه قدرت برای خود داشت.

آغاز تقابل علنی و درگیری مسلحانه

مواضع تقابلی سازمان مجاهدین خلق با نظام جمهوری اسلامی به سرعت علنی شد. سخنرانی رجوی در دانشگاه تهران در ۵ اسفند ۱۳۵۷، نشان دهنده اولین موضع گیری های تقابلی بود. سازمان با اصل ولایت فقیه و رأی دادن به قانون اساسی مخالفت کرد و در تحلیل های درون گروهی خود، نظام جدید را «ارتجاعی استبدادی امپریالیستی» می خواند. تشکیل «میلیشیا» (شبه نظامیان) توسط سازمان، به بهانه حفاظت از انقلاب، عملاً به ابزاری برای ایجاد التهاب و درگیری های خیابانی تبدیل شد.

کاندیداتوری و حذف رجوی از انتخابات ریاست جمهوری، نقطه عطفی دیگر در تشدید تقابل بود. پس از آن، سازمان به سرعت به بنی صدر نزدیک شد و با او برای مقابله با نظام جمهوری اسلامی هم افزایی کرد. اوج این تقابل، «اعلام رسمی قیام مسلحانه در ۳۰ خرداد ۱۳۶۰» بود که آغاز فاز نظامی سازمان و موجی از ترورها و انفجارها را در پی داشت. سازمان با «استراتژی هدف قرار دادن سران نظام»، شخصیت ها و مسئولین عالی رتبه جمهوری اسلامی را نشانه گرفت و عملیات های تروریستی مانند انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی (۷ تیر ۱۳۶۰) و دفتر نخست وزیری (۸ شهریور ۱۳۶۰) را به اجرا گذاشت که منجر به شهادت ده ها تن از مسئولین برجسته کشور از جمله شهید بهشتی و شهید رجایی گردید. این اقدامات، نشان دهنده عزم سازمان برای براندازی نظام از طریق خشونت و ترور بود.

خروج از کشور، همکاری با صدام و عملیات فروغ جاویدان (۱۳۶۰ تا عملیات مرصاد)

پس از خرداد ۱۳۶۰ و آغاز فاز نظامی، سازمان مجاهدین خلق به سرعت دریافت که قادر به سرنگونی نظام جمهوری اسلامی نیست. تنگ شدن عرصه داخلی و شدت گرفتن برخورد نیروهای امنیتی با اعضای سازمان، زمینه را برای خروج رهبری و بخش قابل توجهی از اعضا از کشور فراهم آورد. این خروج، نقطه آغاز مذاکرات و سپس همکاری رسمی سازمان با رژیم بعث عراق و صدام حسین بود. حضور کامل سازمان در عراق، نشان دهنده تغییر جهت استراتژیک از مبارزه داخلی به مزدوری رسمی برای دشمن قسم خورده ایران بود که پیامدهای بسیار منفی برای این سازمان به همراه داشت.

تشکیل ارتش آزادی بخش ملی و توهم قدرت

مسعود رجوی، در توجیه همکاری با صدام و استراتژی جدید سازمان، «تشکیل ارتش آزادی بخش ملی» را اعلام کرد. این ارتش، که با حمایت مالی و تسلیحاتی رژیم بعث تشکیل شده بود، با هدف حمله به ایران و سرنگونی جمهوری اسلامی آموزش دید. عملیات های «آفتاب» و «چلچراغ» که با حمایت ارتش عراق صورت گرفت، هرچند دستاوردهای نظامی چشمگیری نداشتند، اما در میان رهبران سازمان، به ویژه رجوی، توهم قدرت و توانایی برای سرنگونی نظام را به وجود آورد. این توهم، سازمان را به سمت تصمیم گیری های فاجعه بارتری سوق داد.

فروغ جاویدان و مرصاد: نقطه پایان بسیاری از امیدها

با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران در مرداد ۱۳۶۷ و حملات مجدد صدام به خاک ایران، سازمان مجاهدین خلق فرصت را غنیمت شمرد. تحلیل غلط سازمان از شرایط جنگ تحمیلی و گسستگی نیروهای نظامی ایران، رجوی را بر آن داشت تا عملیات بزرگ «فروغ جاویدان» را طراحی و اجرا کند. هدف از این عملیات، فتح سریع شهرهای ایران تا تهران و سرنگونی نظام بود.

عملیات فروغ جاویدان در ۳ مرداد ۱۳۶۷ با پیشروی های اولیه سازمان در خاک ایران آغاز شد، اما به سرعت با واکنش قاطع جمهوری اسلامی مواجه گردید. عملیات «مرصاد»، نامی که نیروهای ایرانی به این پاسخ نظامی دادند، با هدایت شهید صیاد شیرازی و سایر فرماندهان، به شکست کامل و فاجعه بار مجاهدین خلق منجر شد. این عملیات، نه تنها رؤیاهای سازمان برای سرنگونی نظام را بر باد داد، بلکه ضربه نهایی و مهلکی بر توان نظامی و سیاسی آن وارد آورد. تعداد زیادی از اعضای سازمان در این عملیات کشته و یا اسیر شدند و این واقعه، نقطه پایانی بود بر بسیاری از امیدها و برنامه های سازمان مجاهدین خلق برای بازگشت به صحنه قدرت در ایران.

عملیات فروغ جاویدان که با توهم سرنگونی نظام از سوی سازمان مجاهدین خلق آغاز شد، با پاسخ قاطع عملیات مرصاد مواجه گشت و ضربه ای مهلک بر پیکره این سازمان وارد آورد که عملاً آن را به حاشیه تاریخ راند.

جزئیات این عملیات و چگونگی شکست سازمان، به ویژه با استناد به روایت های فرماندهان نظامی ایران مانند شهید صیاد شیرازی، در کتاب وحید خضاب به دقت بازخوانی شده است. این بخش از کتاب، مهم ترین نقطه اوج در بررسی عملکرد نظامی سازمان است و نشان می دهد که چگونه یک توهم، می تواند منجر به نابودی یک سازمان شود.

نتیجه گیری: جمع بندی و اهمیت مطالعه کتاب

کتاب «مروری بر تاریخچه و تفکرات سازمان مجاهدین خلق» اثر وحید خضاب، روایتی مستند و تحلیلی از یکی از پرچالش ترین سازمان های سیاسی تاریخ معاصر ایران را ارائه می دهد. این اثر، سیر تحولات سازمان مجاهدین خلق را از زمینه های پیدایش در دهه های ۴۰، نفوذ مارکسیسم و التقاط فکری، تصفیه های خونین درون گروهی و ترورهای دهه ۵۰، تا تقابل با جمهوری اسلامی پس از انقلاب و سرانجام شکست در عملیات فروغ جاویدان و مرصاد، به شیوه ای دقیق و بی طرفانه ترسیم می کند. وحید خضاب با رویکردی مستند و علمی، تصویری جامع از ابعاد مختلف ایدئولوژی و عملکرد سازمان ارائه می دهد و به خواننده کمک می کند تا پیچیدگی های این سازمان را فراتر از تعصبات و پیش داوری ها درک کند.

اهمیت این کتاب به عنوان یک منبع مرجع، در ارائه اطلاعات موثق و تحلیل های عمیق نهفته است که برای دانشجویان تاریخ، علوم سیاسی و جامعه شناسی، پژوهشگران و تمامی علاقه مندان به تاریخ انقلاب اسلامی، از اهمیت بالایی برخوردار است. «خلاصه کتاب مروری بر تاریخچه و تفکرات سازمان مجاهدین خلق (نویسنده وحید خضاب)» به ما نشان می دهد که چگونه یک سازمان با اهداف اولیه انقلابی، در نتیجه انحرافات ایدئولوژیک و تصمیمات سیاسی نادرست، به مسیر خشونت و تقابل با ملت خود کشیده شد. مطالعه کامل این کتاب، برای هر کسی که به دنبال شناخت عمیق تر و مستند از یکی از مهم ترین برهه های تاریخ معاصر ایران و نقش سازمان مجاهدین خلق در آن است، قویاً توصیه می شود.