خلاصه کتاب مطالبه و جبران خسارت دادرسی ( نویسنده محمدباقر کاظمی، سعید زادسر، مینا خیرخواه )

کتاب «مطالبه و جبران خسارت دادرسی» تألیف محمدباقر کاظمی، سعید زادسر و مینا خیرخواه، اثری عمیق در زمینه مسئولیت مدنی و فقهی جبران زیان در فرایند دادرسی است. این اثر با بررسی دقیق مبانی نظری و قواعد فقهی، راهنمایی جامع برای درک چگونگی مطالبه و جبران خسارات وارده به اصحاب دعوا، اعم از مادی و معنوی، ارائه می دهد. کتاب حاضر به شکلی ساختارمند، ابعاد مختلف این موضوع حیاتی را تبیین کرده و به متخصصان حقوقی و فقهی، دیدگاهی جامع و کاربردی می بخشد.

موضوع جبران خسارت در دعاوی قضایی یکی از پیچیده ترین و در عین حال حیاتی ترین مباحث در نظام حقوقی هر جامعه ای محسوب می شود. زمانی که در یک فرایند دادرسی، یکی از طرفین دعوا متحمل ضرر و زیانی شود، اعم از مادی یا معنوی، ضرورت جبران این خسارت مطرح می گردد. این مسئله تنها به پرداخت وجوه مالی محدود نمی شود، بلکه شامل بازیابی حقوق تضییع شده و اعاده وضعیت به حالت قبل از ورود زیان است. در همین راستا، کتاب «مطالبه و جبران خسارت دادرسی» به قلم اساتید ارجمند، محمدباقر کاظمی، سعید زادسر و مینا خیرخواه، به تشریح و تحلیل این ابعاد مهم از منظر فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران می پردازد.

اهمیت این کتاب در آن است که فراتر از یک معرفی صرف، به بررسی عمیق و تحلیلی مبانی نظری و کاربردی جبران خسارت می پردازد. این اثر، نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران رشته حقوق، بلکه برای وکلا، قضات و هر فردی که به نوعی با دعاوی حقوقی درگیر است، منبعی ارزشمند و کاربردی به شمار می آید. این مقاله با هدف ارائه خلاصه ای جامع، دقیق و تحلیلی از این کتاب، قصد دارد تا مهم ترین سرفصل ها و مباحث کلیدی آن را با بیانی شیوا و قابل فهم، برای مخاطبان خود روشن سازد و درک عمیقی از این اثر مهم حقوقی و فقهی را بدون نیاز به مطالعه کامل آن فراهم آورد.

تبیین مفاهیم و اصطلاحات کلیدی در حوزه خسارت

کتاب «مطالبه و جبران خسارت دادرسی» در بخش نخست خود به تبیین دقیق مفاهیم و اصطلاحات بنیادین در حوزه خسارت می پردازد. این مباحث پایه ای برای درک صحیح مبانی مسئولیت مدنی و چگونگی جبران خسارات محسوب می شوند و شامل دسته بندی خسارات، مبانی کلی مسئولیت، نظریات حاکم بر جبران خسارت، قواعد فقهی مرتبط و تقسیم بندی دعاوی هستند.

مفهوم خسارت و دسته بندی های آن

در آغاز، کتاب به تعریف جامع خسارت می پردازد. خسارت به هرگونه زیان مادی یا معنوی اطلاق می شود که به شخص وارد می گردد. این زیان می تواند ناشی از فعل زیان بار، ترک فعل، یا حتی مواردی باشد که بدون ارتکاب تقصیر موجب آسیب شده است. یکی از مهم ترین دسته بندی های خسارت، تفکیک آن به خسارت مادی و خسارت معنوی است. خسارت مادی شامل هرگونه ضرر مالی و اقتصادی است که به اموال یا منافع مالی شخص وارد می شود. در مقابل، خسارت معنوی به ضرر و زیانی اشاره دارد که به حیثیت، آبرو، سلامت روحی، یا سایر ارزش های غیرمادی افراد وارد می آید. این نوع خسارت که جبران آن از پیچیدگی های خاصی برخوردار است، در دادرسی های نوین از اهمیت فزاینده ای برخوردار شده و کتاب نیز به تفصیل به چیستی و اهمیت آن در دادرسی می پردازد.

مبانی کلی مسئولیت در حقوق

کتاب، در ادامه به بررسی مبانی کلی مسئولیت در حقوق می پردازد. یکی از این مبانی، اصل مسئولیت محض است. این اصل بیان می دارد که در برخی موارد، حتی بدون اثبات تقصیر فاعل زیان، مسئولیت جبران خسارت بر عهده اوست. موارد کاربرد این اصل غالباً در حوزه های خاصی مانند مسئولیت ناشی از فعالیت های پرخطر یا مسئولیت کارفرما در قبال کارکنان مشاهده می شود. علاوه بر مسئولیت محض، مسئولیت قراردادی نیز به دقت تشریح می شود. مسئولیت قراردادی زمانی ایجاد می شود که یکی از طرفین یک قرارداد، به تعهدات خود عمل نکند و این عدم انجام تعهد منجر به ورود خسارت به طرف دیگر گردد. تفاوت اساسی آن با مسئولیت قهری (خارج از قرارداد) در این است که مبنای مسئولیت قراردادی، نقض تعهدات مندرج در یک قرارداد صحیح و معتبر است، در حالی که مسئولیت قهری از نقض یک تکلیف قانونی عمومی ناشی می شود.

نظریات حاکم بر جبران خسارت

این بخش از کتاب به تحلیل نظریات بنیادین حاکم بر جبران خسارت می پردازد. نظریه تضمین حق یکی از این نظریات است که بیان می کند هرگاه حقی از بین برود یا تقلیل یابد، شخص متضرر استحقاق جبران آن را دارد، حتی اگر تقصیری از سوی فاعل اثبات نشود. این نظریه بر مبنای صیانت از حقوق افراد و تضمین آن استوار است. نظریه خطر نیز که در کنار نظریه تقصیر جای می گیرد، به این مفهوم اشاره دارد که هر کس با فعالیت خود خطری را برای دیگران ایجاد کند، مسئول جبران خسارات ناشی از آن خطر است، حتی اگر نهایت دقت را به کار برده باشد. این نظریه بیشتر در فعالیت های صنعتی و اقتصادی که ذاتا پرخطر هستند، کاربرد دارد.

شرایط جبران خسارت و نقش تقصیر و عمد در انجام تعهدات نیز مورد تحلیل قرار می گیرد. در بسیاری از موارد، برای مطالبه خسارت، اثبات تقصیر (کوتاهی، بی احتیاطی، سهل انگاری) یا عمد (قصد و اراده در ایراد خسارت) از سوی عامل زیان ضروری است. کتاب به بررسی دقیق این مفاهیم و تأثیر آن ها در تعیین میزان و ماهیت مسئولیت می پردازد.

قواعد فقهی بنیادین در جبران خسارت

در دیدگاه فقه اسلامی، قواعد متعددی مبنای جبران خسارت را تشکیل می دهند. کتاب به تفصیل به شرح مهم ترین این قواعد می پردازد:

• قاعده اتلاف: این قاعده بیان می دارد که هر کس مال دیگری را تلف کند یا از بین ببرد، ضامن جبران آن است. این قاعده شامل تلف مستقیم مال می شود.
• قاعده علی الید (ضمان قهری): این قاعده ناظر بر وضعیتی است که فرد بر مال دیگری استیلا یابد (ید بر آن بگذارد) و آن مال در ید او تلف شود. در این صورت، شخص مسئول جبران خسارت است، حتی اگر تقصیر یا عمدی نداشته باشد.

دعاوی مالی و غیرمالی

تقسیم بندی دعاوی به مالی و غیرمالی از اهمیت بالایی در دادرسی برخوردار است، چرا که این تقسیم بندی تأثیر مستقیمی بر صلاحیت دادگاه ها، هزینه دادرسی و شیوه رسیدگی دارد. دعاوی مالی به آن دسته از دعاوی اطلاق می شود که هدف اصلی خواهان از طرح دعوا، کسب مال یا حقی مالی است که قابلیت تقویم به پول را دارد. دعاوی غیرمالی در مقابل، هدف مستقیم مالی ندارند، اگرچه ممکن است نتایج مالی نیز به همراه داشته باشند (مانند دعاوی خانوادگی یا دعوای اثبات نسب). کتاب به تفاوت ها و اهمیت این تقسیم بندی در عمل و ذکر مصادیق برجسته هر یک می پردازد.

قواعد فقهی حاکم بر مطالبه خسارت رسیدگی به دعوی

کتاب در این بخش به قواعد فقهی عمیق تری می پردازد که مستقیماً بر مطالبه خسارت در فرایند دادرسی حاکم هستند. قاعده لاضرر (لاضرر و لاضرار فی الاسلام) از مهم ترین قواعد فقهی است که جایگاه و نقش کلیدی آن در فقه اسلامی و حقوق ایران مورد تبیین قرار می گیرد. این قاعده بیان می کند که در اسلام هیچ حکمی که موجب ضرر و زیان باشد وجود ندارد و در صورت تعارض، احکام ضرری کنار گذاشته می شوند. ارتباط این قاعده با سیره عقلا (رویه خردمندان) نیز بررسی می شود.

قاعده تسبیب نیز به معنای ایجاد سبب ضرر است. بر اساس این قاعده، هر کس عملی انجام دهد که سبب ایجاد خسارت به دیگری شود، اگرچه خودش مستقیماً مباشر تلف نباشد، مسئول جبران خسارت است. تحلیل مفهوم و مبنای مسئولیت ناشی از تسبیب در این بخش ارائه می شود. مفهوم استیفاء نیز به معنای بهره برداری از عمل یا مال دیگری با اجازه او و تحلیل کاربرد آن در موارد جبران خسارت از دیگر مباحث این بخش است.

خسارات در دعاوی ثالث

دعوای ورود ثالث و جلب ثالث از جمله موضوعات پیچیده در دادرسی هستند که می توانند منجر به مطالبه خسارت شوند. کتاب به بررسی خسارات رسیدگی به دعوی ورود ثالث (زمانی که شخصی به عنوان ثالث وارد دعوا می شود) و نیز خسارات رسیدگی به دعوی جلب ثالث (زمانی که یکی از طرفین دعوا، شخص دیگری را به دعوا جلب می کند) می پردازد. این تحلیل شامل نحوه مطالبه خسارت در این موارد و وضعیت مسئولیت اشخاص ثالث است.

مسئولیت مدنی و راهکارهای مطالبه

بخش دوم کتاب «مطالبه و جبران خسارت دادرسی» به ابعاد عملی تر مسئولیت مدنی و راهکارهای مطالبه خسارت می پردازد. این بخش از مبانی تا شیوه های مطالبه و جبران خسارت را پوشش می دهد و برای درک عمیق تر فرایند دادرسی در خصوص خسارات، ضروری است.

مبانی و ارکان مسئولیت مدنی

یکی از مهم ترین بخش های این فصل، تبیین ارکان سه گانه مسئولیت مدنی است که شامل ضرر، رابطه سببیت و فعل زیان بار می شود. وجود این سه رکن برای تحقق مسئولیت مدنی ضروری است:

• ضرر: ورود خسارت و زیان به شخص متضرر، اعم از مادی یا معنوی.
• رابطه سببیت: وجود ارتباط منطقی و علّی بین فعل زیان بار و ضرر وارده. به عبارت دیگر، فعل انجام شده باید مستقیماً یا به طور متعارف، عامل ایجاد خسارت باشد.
• فعل زیان بار: عمل یا ترک عملی که به موجب قانون یا شرع، موجب ورود خسارت به دیگری شده است.

علاوه بر این، بررسی سبب ورود خسارت به تحلیل علل و اسباب اصلی ایجاد خسارت می پردازد، که می تواند شامل تقصیر، عمد، یا عوامل دیگری باشد که مبنای مسئولیت را تشکیل می دهند.

مبانی نظری مسئولیت مدنی

کتاب در ادامه به بررسی عمیق تر مبانی نظری مسئولیت مدنی می پردازد، با تأکید بر دیدگاه نویسندگان. بررسی نظریه تقصیر در دعوی مطالبه خسارت دادرسی بخش مهمی را به خود اختصاص می دهد. این نظریه بر این مبنا استوار است که تنها در صورت اثبات تقصیر عامل زیان، مسئولیت جبران خسارت بر عهده او قرار می گیرد. جزئیات مربوط به اثبات تقصیر، اعم از سوء نیت (عمد) یا بی احتیاطی (غفلت)، مورد بررسی دقیق قرار می گیرد. همچنین، تحلیل عمیق تر نظریه تضمین حق و نظریه خطر، با رویکرد نویسندگان به این نظریه ها و نحوه انطباق آن ها با قوانین موضوعه و اصول فقهی، ارائه می شود.

مبنای مسئولیت مدنی حقوق ایران اصولاً تقصیر می باشد. به همین جهت است که در ماده 1 قانون مسئولیت مدنی مقرر شده است: «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه ای وارد نماید که موجب زیان مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد.»

چگونگی مطالبه و جبران خسارات رسیدگی به دعوی

این بخش از کتاب به جنبه های اجرایی مطالبه و جبران خسارات رسیدگی به دعوی می پردازد. ابتدا، طریقه جبران زیان مورد بحث قرار می گیرد که می تواند شامل انواع روش های جبران مانند جبران عینی (بازگرداندن مال یا وضعیت به حالت سابق)، جبران نقدی، جبران مالی، و جبران معنوی باشد. سپس، شرایط مطالبه خسارت از سوی خواهان اصلی تشریح می شود، که شامل الزامات قانونی و فقهی برای اثبات ورود خسارت و رابطه سببیت است.

کتاب همچنین به مطالبه خسارت از سوی خواهان متقابل می پردازد. خواهان متقابل کسی است که در پاسخ به دعوای اصلی، خود دعوایی علیه خواهان اصلی اقامه می کند و حق او برای مطالبه خسارت در این شرایط تبیین می شود. یکی از مباحث مهم و دقیق این بخش، مطالبه خسارت از سوی خوانده است. این قسمت به بررسی موارد خاصی می پردازد که خوانده می تواند از خواهان مطالبه خسارت کند. در این زمینه، ماده 515 قانون آیین دادرسی مدنی و شروط عمد و علم به غیر محق بودن خواهان مورد اشاره قرار می گیرد. این بخش از کتاب به تفکیک مسئولیت خواهان و خوانده در مطالبه خسارت، با جزئیات قانونی و فقهی می پردازد.

در مورد مطالبه خسارت رسیدگی به دعوی، توسط خوانده دعوای اصلی، قانونگذار طریق غیرمعمولی را انتخاب نموده است، به طوری که در میانه ماده 515 ق. آ. د. م. مقرر شده است: «… خوانده نیز می تواند خسارتی را که عمداً از طرف خواهان با علم به غیرمحق بودن در رسیدگی به دعوی به او وارد شده از خواهان مطالبه نماید…»

در ادامه، مفهوم و کاربرد تأمین خسارت رسیدگی به دعوی از سوی خوانده توضیح داده می شود. تأمین خسارت، به معنای تضمین پرداخت خسارات احتمالی توسط خوانده است تا حقوق خواهان در طول دادرسی حفظ شود.

جنبه های خاص و مرجع رسیدگی به خسارت

بخش سوم کتاب به جنبه های ویژه و تخصصی تر جبران خسارت و همچنین تعیین مرجع صالح برای رسیدگی به این دعاوی اختصاص دارد. این مباحث تکمیل کننده مطالب پیشین بوده و به وکلا، قضات و پژوهشگران کمک می کند تا با زوایای پنهان تر و عملی تر این حوزه آشنا شوند.

جبران خسارت معنوی در دعوی مطالبه خسارت دادرسی

یکی از چالش برانگیزترین مباحث در حوزه جبران خسارت، چگونگی و مبانی جبران خسارات معنوی است. کتاب به تفصیل به تحلیل این موضوع در قوانین ایران می پردازد. خسارت معنوی که به آبرو، حیثیت، اعتبار، و آرامش روانی افراد وارد می شود، بر خلاف خسارات مادی، قابلیت محاسبه دقیق مالی را ندارد. در این بخش، مصادیق و رویه قضایی حاکم بر جبران این نوع خسارت، شامل معیارهای ارزیابی، نحوه درخواست، و موانع قانونی در مسیر جبران آن، به دقت بررسی می شود. این تحلیل شامل دیدگاه های فقهی و حقوقی معاصر در خصوص ماهیت و چگونگی جبران این گونه خسارات است.

خسارت عدم النفع

خسارت عدم النفع یا از دست دادن منفعت، به ضرری اطلاق می شود که از عدم حصول منفعتی محقق الوقوع ناشی شده باشد. این مفهوم با ضرر مسلم تفاوت دارد، چرا که ضرر مسلم به کاهش دارایی موجود اشاره می کند، در حالی که عدم النفع به عدم افزایش دارایی به دلیل فعل زیان بار اشاره دارد. کتاب به مفهوم و جایگاه خسارت عدم النفع در حقوق ایران، با تمرکز بر تفکیک آن از ضرر مسلم، می پردازد. تقابل زیان و سود و نیز مضمون بودن عدم النفع (قابلیت جبران آن) از جمله مباحث فقهی و حقوقی پیرامون این نوع خسارت است که نویسندگان به تحلیل آن می پردازند. این بخش به ویژه برای تعیین خسارات ناشی از تأخیر در انجام تعهدات یا عدم تحویل کالا/خدمات دارای اهمیت است.

مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای خسارت

تعیین مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای خسارت یکی از مهم ترین جنبه های عملی در طرح دعوا است. کتاب به محل طرح دعوای خسارت رسیدگی به دعوی می پردازد، که شامل تعیین دادگاه صالح (عمومی، اختصاصی، حقوقی، کیفری) و تشریفات قانونی مربوط به آن است. این تحلیل شامل قواعد مربوط به صلاحیت ذاتی و محلی دادگاه ها در دعاوی مربوط به خسارات است. همچنین، درخواست خسارت رسیدگی به دعوی در سایر مراجع نیز مورد بررسی قرار می گیرد، که شامل امکان مطالبه خسارت در مراجعی غیر از دادگاه های عمومی حقوقی می شود، مانند شوراهای حل اختلاف، دیوان عدالت اداری، یا مراجع داوری، در صورت وجود نص قانونی یا توافق طرفین.

به نظر می رسد که در مطالبه خسارت رسیدگی به دعوی از سوی خوانده قانونگذار سخت گیری غیرمعمولی را روا داشته است و برخلاف اصل مقرر در حقوق ایران که مبنا را صرفاً بر اثبات تقصیر گذاشته و در مورد خواهان نیز همین مبنا را رعایت نموده است؛ ولی برای مطالبه خسارت رسیدگی به دعوی از جانب خوانده دعوای اصلی دو شرط را لازم دانسته است. شرط اول این است که عمد خواهان ثابت شود و شرط دوم علم خواهان به غیرمحق بودن خود در رسیدگی به دعوی ثابت شود.

نتیجه گیری: جمع بندی و ارزش گذاری کتاب مطالبه و جبران خسارت دادرسی

کتاب «مطالبه و جبران خسارت دادرسی» با رویکردی جامع و تحلیلی، نه تنها به تشریح مفاهیم بنیادین و قواعد فقهی مرتبط با جبران خسارت می پردازد، بلکه ابعاد عملی و رویه های قضایی مربوط به مطالبه این خسارات را نیز با دقت بررسی می کند. این اثر با تأکید بر دیدگاه های فقه اسلامی و انطباق آن با قوانین موضوعه ایران، خلأ موجود در منابع حقوقی را پر کرده و مرجعی قابل اتکا برای متخصصان و دانشجویان فراهم آورده است.

خلاصه ای از مهم ترین دستاوردهای کتاب

مهم ترین دستاورد این کتاب، ارائه یک ساختار منسجم و منطقی برای درک پیچیدگی های جبران خسارت در دادرسی است. این کتاب با تبیین دقیق مفاهیمی چون خسارت مادی و معنوی، مسئولیت محض و قراردادی، و بررسی عمیق نظریه تقصیر، نظریه تضمین حق و نظریه خطر، مبانی نظری را برای خواننده روشن می سازد. همچنین، تحلیل قواعد فقهی بنیادین نظیر لاضرر، تسبیب، اتلاف، و علی الید، پیوند عمیقی بین فقه و حقوق برقرار می کند. توجه ویژه به چگونگی مطالبه خسارت از سوی خواهان و خوانده، با اشاره به ماده 515 قانون آیین دادرسی مدنی، و همچنین بررسی دقیق خسارت عدم النفع و جبران خسارت معنوی، از دیگر نکات برجسته این اثر محسوب می شود.

مخاطبان نهایی چه چیزی از این کتاب به دست می آورند

دانشجویان حقوق، به ویژه در مقاطع ارشد و دکترا، با مطالعه این کتاب، درکی عمیق و کاربردی از مباحث مطالبه و جبران خسارت به دست می آورند که برای امتحانات، پایان نامه ها و مقالات علمی آن ها بسیار مفید خواهد بود. وکلا و کارآموزان وکالت می توانند به سرعت به اصول و قواعد فقهی و قانونی مرتبط با مسئولیت مدنی و جبران خسارت در دعاوی قضایی دسترسی پیدا کنند و در عمل از آن بهره برداری نمایند. قضات و کارشناسان حقوقی نیز جهت مرور مبانی نظری و عملی جبران خسارت و استناد به دیدگاه های فقهی می توانند از این کتاب بهره ببرند. در نهایت، پژوهشگران فقه و حقوق اسلامی می توانند مطالعه تطبیقی مبانی فقهی جبران خسارت و قوانین موضوعه ایران را در این اثر بیابند.

جایگاه این اثر در ادبیات حقوقی و فقهی ایران

کتاب «مطالبه و جبران خسارت دادرسی» به دلیل عمق مطالب، انسجام ساختار، و تحلیل همزمان مبانی فقهی و حقوقی، جایگاه ویژه ای در ادبیات حقوقی و فقهی ایران دارد. این اثر نه تنها یک منبع آموزشی است، بلکه به عنوان یک مرجع پژوهشی برای حل چالش های عملی در دعاوی مربوط به جبران خسارت، مورد استفاده قرار می گیرد. جامعیت و دقت نویسندگان در پرداختن به ابعاد مختلف موضوع، این کتاب را به یکی از آثار مرجع در زمینه مسئولیت مدنی و فقه قضا تبدیل کرده است.

مشخصات کتاب

عنوان	اطلاعات
عنوان کامل کتاب	مطالبه و جبران خسارت دادرسی
نویسندگان	محمدباقر کاظمی، سعید زادسر، مینا خیرخواه
ناشر	انتشارات فانوس دنیا
سال انتشار	۱۴۰۰
شابک (ISBN)	978-622-7407-42-6
تعداد صفحات	۲۰۸