چند مثال برای مراعات نظیر

مراعات نظیر، که گاهی با نام تناسب نیز شناخته می شود، یکی از پرکاربردترین و دلنشین ترین آرایه های ادبی در زبان فارسی است که با هماهنگ کردن واژگان مرتبط، به زیبایی کلام می افزاید. این آرایه، هنر کنار هم قرار دادن کلماتی است که در معنا با یکدیگر ارتباط و پیوندی منطقی یا ذهنی دارند؛ همانند آوردن «گل» و «بلبل» در کنار هم یا «ابر» و «باران». در این مقاله، به بررسی جامع آرایه مراعات نظیر، از تعریف و انواع آن گرفته تا ارائه مثال های فراوان و کاربردی از متون نظم و نثر فارسی، خواهیم پرداخت تا درک و تشخیص این صنعت ادبی برای شما تسهیل شود.

شناخت مراعات نظیر نه تنها به دانش آموزان در فهم بهتر ادبیات کمک می کند، بلکه برای دانشجویان ادبیات و علاقه مندان به شعر و نثر فارسی، دریچه ای نو به سوی عمق و غنای زبان فارسی می گشاید. این آرایه ظریف، به خواننده اجازه می دهد تا بافت معنایی اثر را بهتر درک کرده و از هارمونی پنهان در پس کلمات لذت ببرد. با تمرکز بر مثال های متعدد، تلاش شده است تا پیچیدگی های این آرایه به سادگی هرچه تمام تر بیان شود.

مراعات نظیر چیست؟ تعریف جامع و کاربردی

«مراعات نظیر» که در اصل «مراعات النظیر» است، ترکیبی اضافی به معنای «رعایت کردن مانندها» یا «نظایر» است. در اصطلاح علم بدیع، مراعات نظیر عبارت است از آوردن کلماتی در یک سخن (شعر یا نثر) که با یکدیگر ارتباط و مناسبتی منطقی، ذهنی یا عرفی داشته باشند. این ارتباط می تواند از جنبه های گوناگونی چون هم جنسی، مشابهت، ملازمت یا هم نشینی باشد.

این آرایه در ادبیات فارسی با نام های دیگری نیز شناخته می شود که از جمله آن ها می توان به «تناسب»، «همبستگی»، «مؤاخات»، «توفیق»، «تلفیق» و «ائتلاف» اشاره کرد. هدف اصلی از به کارگیری مراعات نظیر، ایجاد وحدت معنایی و القای حس هماهنگی در کلام است که به دلنشینی و تأثیرگذاری آن می افزاید. برای مثال، اگر شاعری در بیتی از کلماتی نظیر «برگ»، «شاخه»، «ریشه» و «تنه» استفاده کند، به دلیل ارتباط هم جنسی آن ها در یک مجموعه (درخت)، آرایه مراعات نظیر را پدید آورده است. این آرایه به ویژه در اشعار کلاسیک فارسی و حتی در نثر معاصر، نقش بسزایی در ارتقای زیبایی و عمق معنایی ایفا می کند.

تفاوت مراعات نظیر و تناسب: ابهامی رایج در ادبیات

یکی از پرسش های متداول در میان علاقه مندان به ادبیات، تفاوت میان مراعات نظیر و تناسب است. در نگاه کلی و در کاربرد روزمره ادبیات، اغلب این دو واژه به صورت مترادف و به جای یکدیگر به کار می روند و اکثر کتاب های بلاغت نیز مراعات نظیر را نوعی از تناسب یا همان تناسب می دانند. با این حال، برخی از محققان و صاحب نظران ادبی، تفاوت های ظریفی میان آن ها قائل هستند که بررسی آن ها می تواند به درک عمیق تر این آرایه کمک کند.

دیدگاه غالب بر این است که مراعات نظیر، خود زیرمجموعه ای از آرایه گسترده تر «تناسب» است. در این رویکرد، تناسب به معنای هرگونه رابطه و پیوند معنایی میان کلمات است که می تواند شامل تضاد (شب و روز)، مقابله (تقابل دو گروه کلمه)، تلمیح (اشاره به داستانی خاص)، و البته مراعات نظیر باشد. به این ترتیب، مراعات نظیر زمانی رخ می دهد که کلمات به دلیل هم جنسی، همراهی، یا مشابهت معنایی با یکدیگر تناسب داشته باشند.

اما دیدگاه دوم که کمتر رایج است، بر تفاوت های ماهوی تأکید دارد. بر اساس این دیدگاه، «تناسب» ممکن است تنها به ارتباط ساده و آشکار میان دو یا چند کلمه اشاره کند، در حالی که «مراعات نظیر» بیانگر یک ارتباط عمیق تر، پیچیده تر و هنرمندانه تر است که از طریق آن، شاعر یا نویسنده به شیوه ای ظریف و پنهان، واژگان مرتبط را در کنار هم می آورد و از آن برای خلق زیبایی بیشتر بهره می برد. در این حالت، مراعات نظیر نه تنها به ارتباط واژه ها بلکه به نیت هنری شاعر در کنار هم قرار دادن آن ها اشاره دارد. به عنوان مثال، آوردن «قلم» و «کاغذ» تناسبی ساده است، اما اگر این ارتباط در بستر استعاره یا تشبیه گسترده تر شود، به سمت مراعات نظیر متمایل می گردد.

با وجود این ظرافت ها، برای عموم مخاطبان و حتی در سطوح متوسط آموزش ادبیات، می توان این دو واژه را به جای یکدیگر به کار برد، زیرا مفهوم اصلی هر دو، یعنی پیوند و هماهنگی معنایی میان کلمات، یکسان است. تمرکز ما در این مقاله نیز بر جنبه های مختلف این هماهنگی و ارائه مثال های متنوعی است که در هر دو مفهوم (مراعات نظیر و تناسب) جای می گیرند.

انواع مراعات نظیر با مثال های کاربردی و دسته بندی شده

مراعات نظیر بر اساس نوع ارتباط معنایی میان کلمات، به دسته های مختلفی تقسیم می شود. شناخت این دسته بندی ها به تشخیص دقیق تر و لذت بردن بیشتر از این آرایه ادبی کمک می کند. در ادامه، به مهم ترین انواع مراعات نظیر همراه با مثال های متنوع و توضیحات کاربردی می پردازیم.

مراعات نظیر از نوع هم جنسی (ارتباط کلی و جزئی یا تعلق به یک مجموعه)

این نوع از مراعات نظیر زمانی اتفاق می افتد که کلمات به کار رفته در متن یا شعر، همگی از یک دسته، گروه یا مجموعه خاص باشند یا اجزای یک کل واحد را تشکیل دهند. این ارتباط می تواند بسیار آشکار و واضح باشد.

• مثال از پدیده های طبیعی:

  ابر و باد و مَه و خورشید و فلک در کارند

  تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری (سعدی)

  در این بیت مشهور، کلمات «ابر»، «باد»، «مَه» (ماه)، «خورشید» و «فلک» (آسمان/چرخ) همگی از عناصر و اجزای طبیعت و پدیده های کیهانی هستند که با یکدیگر رابطه هم جنسی و کلی و جزئی دارند.

• مثال از اعضای بدن:

  «شبی در بیابان مکه… پای رفتنم نماند. سر بنهادم و شتربان را گفتم دست از من بدار.» (سعدی)

  در این قطعه نثر از گلستان سعدی، واژه های «پای»، «سر» و «دست» همگی از اعضای بدن انسان هستند که به وضوح مراعات نظیر ایجاد کرده اند.

• مثال از کشاورزی و زراعت:

  مزرع سبز فلک دیدم و داس مهِ نو

  یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو (حافظ)

  در این بیت زیبا، کلمات «مزرع» (کشتزار)، «داس»، «کِشته» و «درو» (درو کردن) همگی به حوزه کشاورزی و برداشت محصول تعلق دارند و با یکدیگر مراعات نظیر ساخته اند.

• مثال از حیوانات:

  به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ

  سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟ (فردوسی)

  در این بیت حماسی، «شیر»، «نهنگ» و «پلنگ» هر سه از جمله حیوانات وحشی و قدرتمند هستند که در یک دسته قرار می گیرند و مراعات نظیر را تشکیل داده اند.

• مثال از لوازم دینی و عبادی:

  من مسلمانم، قبله ام یک گل سرخ

  جانمازم چشمه، مُهرم نور

  دشت سجادۀ من (سهراب سپهری)

  در این شعر سپهری، کلمات «مسلمان»، «قبله»، «جانماز»، «مُهر» و «سجاده» همگی با مفاهیم و لوازم دینی و عبادی مرتبط هستند و با آرایه مراعات نظیر، یک فضای معنوی خاص را ایجاد کرده اند.

• مثال از بازی ها (شطرنج):

  از اسب پیاده شو، بر نَطعِ زمین رخ نِه

  زیر پیِ پیلش بین شَهمات شده نُعمان (خاقانی)

  در این بیت پیچیده، واژه های «اسب»، «پیاده»، «نَطع» (صفحه شطرنج)، «رخ»، «پیل» و «شَهمات» همگی اصطلاحات و مهره های بازی شطرنج هستند که به زیبایی کنار هم قرار گرفته اند و مراعات نظیر را شکل داده اند.

• مثال از گل ها و گیاهان:

  همی کند به گل بر، بنفشه کمین

  همی ستاند سُنبل ولایت نسرین (فرخی سیستانی)

  در این بیت، «گل»، «بنفشه»، «سنبل» و «نسرین» همگی از انواع گل ها و گیاهان هستند که به صورت هم جنس با یکدیگر مراعات نظیر دارند.

مراعات نظیر از نوع ملازمت و همراهی (ارتباط منطقی یا ذهنی دائمی)

این دسته از مراعات نظیر شامل کلماتی است که به دلیل همراهی همیشگی یا ارتباط منطقی و ذهنی، در کنار یکدیگر قرار می گیرند. این کلمات ممکن است از یک دسته نباشند، اما وجود یکی، دیگری را در ذهن تداعی می کند.

• مثال از عاشق و معشوق:

  «شمع و پروانه»

  این دو کلمه به دلیل ارتباط عمیق و نمادین در ادبیات فارسی، همواره در کنار هم به عنوان نماد عاشق و معشوق (پروانه عاشق شمع) به کار می روند و مراعات نظیر ایجاد می کنند.

• مثال از ابزار و کاربرد:

  «تیر و کمان»

  «تیر» و «کمان» به دلیل رابطه ابزاری و کاربردی خود، همواره با یکدیگر ملازمت دارند و حضور یکی، دیگری را در ذهن مخاطب زنده می کند.

• مثال از شخصیت های داستانی:

  «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»

  این اسامی از شخصیت های برجسته داستان های عاشقانه کلاسیک فارسی هستند که به دلیل رابطه زناشویی یا عاشقانه شان، پیوند ذهنی محکمی دارند و آرایه مراعات نظیر را می سازند.

• مثال از زمان:

  «شب و روز»

  «شب» و «روز» به دلیل توالی و همراهی دائمی خود، اغلب در ادبیات کنار هم می آیند و مراعات نظیر ایجاد می کنند. البته باید توجه داشت که در برخی متون، این دو می توانند آرایه تضاد را نیز بسازند، اما در صورتی که هدف، اشاره به توالی و پیوستگی زمانی باشد، مراعات نظیر محسوب می شوند.

مراعات نظیر از نوع مشابهت و تشبیه (بر اساس ارتباط مشبه و مشبه به)

در این نوع مراعات نظیر، کلماتی کنار هم می آیند که به دلیل تشبیهات رایج و تکرارشونده در ادبیات، یکی به دیگری تشبیه می شود و از این طریق ارتباط معنایی عمیقی پیدا کرده اند. در واقع، یکی از واژه ها نقش مشبه و دیگری نقش مشبه به یا وجه شبه را ایفا می کند.

• مثال: «سرو» و «قد» یا «بالا»

  ای سرو قد لاله رخ عبهر چشم!

  زر شد رخم و نیست تو را بر زر چشم (خواجوی کرمانی)

  در این بیت، «سرو» که معمولاً به قد و قامت بلند تشبیه می شود، با کلمه «قد» ارتباط مشابهت دارد و مراعات نظیر را می سازد. «لاله رخ» (چهره لاله مانند) و «عبهر چشم» (چشم سوسن گونه) نیز از همین نوع هستند که زیبایی و هماهنگی بصری را در ذهن خواننده ایجاد می کنند.

• مثال: «غنچه» و «لب»

  به یاد لعل تو گر باده ای خورم شب و روز

  چو غنچه سر به گریبان کشم، که بازم لب (سعدی)

  در این بیت، «غنچه» که به دلیل شکل بسته و جمع شدگی، اغلب به «لب» بسته و غنچه مانند تشبیه می شود، با واژه «لب» ارتباط معنایی بر اساس مشابهت دارد و مراعات نظیر را شکل می دهد. همچنین، «شب و روز» نیز خود مراعات نظیر از نوع ملازمت است.

• مثال از رنگ ها و حالات:

  گر چنین چهره گشاید خط زنگاری دوست

  من رخ زرد به خونابه منقش دارم (حافظ)

  در این بیت، «خط زنگاری» (خط سبز یا ریش سبز مانند)، «رخ زرد» (چهره پریده رنگ) و «خونابه» (آب خونین یا اشک خونین) از طریق رنگ ها و حالت های مرتبط (سبز، زرد، قرمز) و ارتباط ذهنی بین آن ها، مراعات نظیر را پدید آورده اند. در اینجا، «خط زنگاری» استعاره از سبزی موی تازه برآمده است که با «رخ زرد» و «خونابه» پیوند معنایی عمیقی ایجاد می کند.

مثال های بیشتر و متنوع برای تمرین و درک عمیق تر

برای تقویت مهارت تشخیص مراعات نظیر و درک عمق این آرایه، لازم است مثال های متنوعی را بررسی کنیم. در این بخش، نمونه های دیگری از شعر و نثر فارسی ارائه می شود تا شما بتوانید به صورت فعال به تشخیص کلمات دارای مراعات نظیر و نوع ارتباط آن ها بپردازید.

مثال اول:

زین درخت بر که مرغان شاد و خوش

هر زمان خوانی زنند از بام و مشت (عطار نیشابوری)

تحلیل: در این بیت، کلمات «درخت»، «مرغان»، «بام» (شاخه/سقف) و «مشت» (آشیانه یا لانه) همگی با مفهوم خانه و زیستگاه پرندگان در ارتباط هستند. «درخت» زیستگاه کلی است و «مرغان» ساکنان آن. «بام» و «مشت» نیز اشاره به بخش هایی از درخت یا آشیانه دارند که پرندگان در آن جای می گیرند. این مجموعه کلمات، مراعات نظیر از نوع هم جنسی و کلی و جزئی را پدید آورده اند.

مثال دوم:

باد بوی سمن آورد و گل و سنبل و بید

در دکان به چه رونق بگشاید عطار (سعدی)

تحلیل: در این بیت، دو مجموعه از مراعات نظیر به چشم می خورد. اول، «سمن»، «گل»، «سنبل» و «بید» که همگی از انواع گل ها و گیاهان خوشبو هستند و مراعات نظیر از نوع هم جنسی را تشکیل می دهند. دوم، «دکان» و «عطار» که با هم ملازمت و همراهی دارند؛ زیرا عطار (فروشنده عطر و گیاهان خوشبو) در دکان خود این عطرها را عرضه می کند. این ترکیب، زیبایی خاصی به بیت بخشیده است.

مثال سوم:

آتش از این سو، از آن سو موج خون

بیم دارم کز میان برداردم (مولانا)

تحلیل: در این بیت، کلمات «آتش» و «خون» به دلیل تداعی کننده بودن مفاهیم رنج، درد، هلاکت و نابودی با یکدیگر مراعات نظیر دارند. هر دو عنصر به نوعی با خطرات مرگبار و شرایط سخت و دشوار مرتبط هستند. این نوع مراعات نظیر بیشتر از نوع ملازمت ذهنی یا تداعی معانی است.

مثال چهارم:

در مرو پرپر لاله آتش انگیخت

دی نیلوفر به بلخ در آب گریخت

در خاک نشابور گل امروز آمد

فردا به هری باد سمن خواهد ریخت (مهستی گنجوی یا لطف الله نیشابوری)

تحلیل: این رباعی نمونه ای شاهکار از مراعات نظیرهای متعدد است. در اینجا، چندین مجموعه کلمه با هم مراعات نظیر دارند:

1. «مرو»، «بلخ»، «نشابور»، «هری»: همگی از شهرهای تاریخی و مهم ایران زمین هستند (مراعات نظیر از نوع هم جنسی – اسامی خاص).
2. «لاله»، «نیلوفر»، «گل»، «سمن»: همگی از انواع گل ها و گیاهان هستند (مراعات نظیر از نوع هم جنسی).
3. «آتش»، «آب»، «خاک»، «باد»: همگی از عناصر چهارگانه اصلی طبیعت هستند (مراعات نظیر از نوع هم جنسی).
4. «دی» (دیروز)، «امروز»، «فردا»: همگی از مفاهیم زمانی هستند (مراعات نظیر از نوع هم جنسی – زمان).

این ترکیب هوشمندانه عناصر مختلف، پیچیدگی و زیبایی خاصی به این رباعی بخشیده است.

مثال پنجم:

هرچه آنجا بگفتم از دل، به گوش

مردمانی شنیدند بی عقل و هوش (سنایی)

تحلیل: در این بیت، کلمات «دل»، «گوش»، «عقل» و «هوش» همگی با حواس و قوای ادراکی و فکری انسان مرتبط هستند و مراعات نظیر از نوع هم جنسی (اجزای قوای ذهنی و ادراکی) را ایجاد کرده اند.

مثال ششم:

بشنو از نی چون حکایت می کند

از جدایی ها شکایت می کند (مولانا)

تحلیل: در این بیت معروف، کلمات «نی» و «حکایت» و «شکایت» با یکدیگر مراعات نظیر دارند. «نی» ابزاری است که از آن صدا و ناله برمی خیزد و «حکایت» و «شکایت» نیز نوعی بیان و گفتار هستند که از نی به گوش می رسد. این ارتباط از نوع ملازمت و هم نشینی است، چرا که نی نماد بیانگر درد جدایی است.

نکات مهم در تشخیص مراعات نظیر

تشخیص دقیق مراعات نظیر، به ویژه در متون پیچیده ادبی، نیازمند دقت و توجه به نکات ظریفی است. رعایت این نکات به شما کمک می کند تا این آرایه را به درستی شناسایی کرده و از سایر آرایه های مشابه متمایز کنید.

• توجه به تناسب معنایی و نه صرفاً تشابه ظاهری یا قافیه: مهم ترین نکته این است که کلمات باید از نظر معنایی با یکدیگر مرتبط باشند، نه صرفاً از نظر تلفظ یا وزن و قافیه. گاهی دو کلمه هم قافیه هستند، اما هیچ رابطه معنایی بین آن ها وجود ندارد و بنابراین مراعات نظیر محسوب نمی شوند.

• بافت متن و شعر در تشخیص مراعات نظیر بسیار مهم است: ارتباط کلمات در مراعات نظیر، همواره باید در بستر و فضای معنایی کلی متن یا شعر مورد بررسی قرار گیرد. یک کلمه در متنی ممکن است با کلمه ای دیگر مراعات نظیر داشته باشد، در حالی که در متنی دیگر این ارتباط برقرار نباشد. زمینه و بافت، به فهم نیت شاعر یا نویسنده از کنار هم قرار دادن واژگان کمک می کند.

• گاهی اوقات تناسب پنهان تر است و نیاز به تأمل دارد: برخی از موارد مراعات نظیر، به ویژه در اشعار عمیق تر، آشکار نیستند و برای کشف آن ها باید به روابط ذهنی و تداعی های معنایی عمیق تر توجه کرد. مثلاً تناسب بین یک عدد و نام چیزی که تعداد آن عدد را دارد (مثل «هشت» و «بهشت» در برخی متون صوفیانه به دلیل هشت درهای بهشت) یا ارتباط بین یک مفهوم انتزاعی و نماد مادی آن.

• تداخل با سایر آرایه ها: مراعات نظیر ممکن است با آرایه های دیگر مانند تضاد، تلمیح، تشبیه، استعاره، یا کنایه همراه باشد. این ترکیب آرایه ها نه تنها از ارزش مراعات نظیر نمی کاهد، بلکه به زیبایی و پیچیدگی کلام می افزاید. برای مثال، «شب و روز» هم می توانند مراعات نظیر باشند (به دلیل ملازمت) و هم تضاد (به دلیل تقابل). تشخیص دقیق بستگی به نیت شاعر و بافت کلی بیت دارد.

تمرین و خودآزمایی

برای اطمینان از درک صحیح آرایه مراعات نظیر، به تمرینات زیر پاسخ دهید. پاسخ های تشریحی پس از هر بخش ارائه شده است.

پرسش های چند گزینه ای

۱. در کدام گزینه، آرایه مراعات نظیر وجود ندارد؟

1. تو قد بینی و مجنون جلوهٔ ناز // تو چشم و او نگاه ناوک انداز
2. چو خامه در ره فرمان او سر طاعت // نهاده ایم، مگر او به تیغ بردارد
3. آن پریشانی شب های دراز و غم دل // همه در سایهٔ گیسوی نگار آخر شد
4. هر چه زان تلخ تر بخواهد گفت // گو بگو از لب شکر بارش

پاسخ: گزینه (۴). در گزینه های (۱) «قد» و «چشم» (اعضای بدن)، «جلوه» و «نگاه» (حالات بصری)؛ در گزینه (۲) «خامه» (قلم) و «تیغ» (ابزار تیز) در بستر نوشتن و قطع کردن؛ در گزینه (۳) «شب»، «غم»، «گیسو» (مفاهیم تاریکی و گرفتاری) و «پریشانی» (حالت روانی) با هم مراعات نظیر دارند. اما در گزینه (۴)، «تلخ»، «گفت» و «لب» و «شکر» ارتباطی از نوع مراعات نظیر به معنای هم جنسی یا ملازمت ندارند و بیشتر شامل تضاد (تلخ و شکر) و ایهام (شکر بار) هستند. بنابراین، هیچ گونه مراعات نظیر مشخصی در آن دیده نمی شود.

۲. در کدام بیت، تمامی کلمات زیر به نوعی با هم مراعات نظیر دارند؟ (گندم، آسیاب، نان، آب)

1. گندم که از آسیاب برآید، نان شود و قوت مردم، چو آب از جوی برآید.
2. هم گندم هم آسیاب هم نان هم آب // جمله چو سراب است در این خواب.
3. گندم به آسیاب رسید و نان شد پخت // آبی نماند تا بنوشم و رخت برچینم.
4. آب از جوی برآید و گندم به آسیاب رود و نان بر سر خوان.

پاسخ: گزینه (۴). در این گزینه، تمام کلمات «آب»، «جوی» (محل عبور آب)، «گندم»، «آسیاب» (محل تبدیل گندم)، «نان» و «خوان» (محل سرو نان) به وضوح با یکدیگر از مراحل تولید و مصرف نان در ارتباطند و مراعات نظیر از نوع ملازمت و هم جنسی (بین مواد غذایی و ابزار) را ایجاد کرده اند.

تشخیص در متن/شعر

۱. در بیت زیر کلمات دارای مراعات نظیر را مشخص کرده و نوع آن را توضیح دهید:

گویند ریشه کن از من غم عشق

من برگ بر این ریشه نخواهم افکند (عطار)

پاسخ: کلمات دارای مراعات نظیر: «ریشه» و «برگ».
نوع مراعات نظیر: هم جنسی (ارتباط کلی و جزئی/تعلق به یک مجموعه). «ریشه» و «برگ» هر دو از اجزای یک گیاه یا درخت هستند و با یکدیگر تناسب دارند.

۲. در قطعه نثر زیر، مراعات نظیرها را بیابید و توضیح دهید:

«کتابخانه، پر بود از قفسه های چوبی که تا سقف می رسیدند. در میانشان، انواع کتب نفیس، از دیوان حافظ و سعدی گرفته تا تاریخ بیهقی و شاهنامه فردوسی، ردیف شده بودند. بوی کاغذ کهنه و جوهر، مشام جان را می نواخت.»

پاسخ:

• «کتابخانه»، «قفسه ها»، «کتب»: این کلمات همگی از یک مجموعه بزرگ تر (مکان نگهداری و محتوای آن) هستند و مراعات نظیر از نوع هم جنسی را می سازند.
• «دیوان حافظ»، «سعدی»، «تاریخ بیهقی»، «شاهنامه فردوسی»: اینها همگی از انواع کتب و آثار ادبی کلاسیک فارسی هستند و مراعات نظیر از نوع هم جنسی (اسامی خاص آثار ادبی) را تشکیل می دهند.
• «کاغذ»، «جوهر»: این دو کلمه از ملزومات و اجزای تشکیل دهنده کتاب (به معنای ابزار تولید اثر مکتوب) هستند و مراعات نظیر از نوع ملازمت و همراهی را پدید آورده اند.

۳. مراعات نظیر را در بیت زیر مشخص کنید:

مهر و ماه و انجم و ناهید و مشتری

جمله در بند تو و در چاکری (مولانا)

پاسخ: کلمات دارای مراعات نظیر: «مهر» (خورشید)، «ماه»، «انجم» (ستارگان)، «ناهید» (زهره)، «مشتری».
نوع مراعات نظیر: هم جنسی (اسامی اجرام فلکی و سیارات). همه این کلمات به کرات و اجرام آسمانی اشاره دارند.

جمع بندی: هماهنگی واژه ها، زیبایی کلام

مراعات نظیر، به عنوان یکی از مهم ترین و کاربردی ترین آرایه های ادبی در زبان فارسی، نقش بسزایی در ایجاد هماهنگی، زیبایی و عمق معنایی در متون نظم و نثر ایفا می کند. این آرایه که گاهی با عنوان تناسب نیز شناخته می شود، هنر ظریف کنار هم قرار دادن واژگانی است که به دلیل هم جنسی، ملازمت، یا مشابهت، ارتباط معنایی و ذهنی عمیقی با یکدیگر دارند.

از «ابر و باد و مه و خورشید» در طبیعت گرفته تا «شمع و پروانه» در عالم عشق و عرفان، مراعات نظیر پیوندهای پنهان کلمات را آشکار می سازد و به خواننده امکان می دهد تا لایه های عمیق تری از پیام شاعر یا نویسنده را درک کند. شناخت انواع مراعات نظیر (هم جنسی، ملازمت و تشبیه) و تمرین مستمر در تشخیص آن ها، مهارت های تحلیل ادبی شما را به طرز چشمگیری ارتقا می بخشد و لذت شما را از مطالعه متون غنی فارسی دوچندان می کند.

با مطالعه دقیق مثال های متعدد و توجه به بافت کلام، می توانید به تدریج توانایی خود را در یافتن و درک این آرایه ارزشمند افزایش دهید و زیبایی های پنهان در پس کلمات را کشف کنید. امید است این مقاله، راهنمایی جامع و کاربردی برای درک بهتر <چند مثال برای مراعات نظیر> باشد.

سوالات متداول

مراعات نظیر به زبان ساده یعنی چه؟

مراعات نظیر یعنی آوردن چند کلمه در یک جمله یا بیت شعر که از نظر معنایی با هم مرتبط باشند؛ مثلاً همگی از یک گروه خاص باشند (مثل گل و بلبل، ابر و باران) یا همیشه با هم به کار روند (مثل تیر و کمان).

چه کلماتی با هم مراعات نظیر دارند؟

کلماتی که از یک مجموعه باشند (مانند اعضای بدن: سر، دست، پا)، یا کلماتی که همیشه با هم می آیند (مانند شمع و پروانه)، یا کلماتی که یکی به دیگری تشبیه می شود (مانند سرو و قد).

آیا مراعات نظیر فقط در شعر است؟

خیر، مراعات نظیر هم در شعر (نظم) و هم در نثر (متن های عادی و داستانی) کاربرد دارد و در هر دو نوع ادبی می تواند به زیبایی کلام بیفزاید.

مراعات نظیر در کدام پایه های درسی آموزش داده می شود؟

مراعات نظیر معمولاً از پایه هفتم در کتاب های فارسی آموزش داده می شود و در پایه های بالاتر و رشته های ادبیات فارسی به صورت عمیق تر مورد بررسی قرار می گیرد.

چطور مراعات نظیر را راحت تر تشخیص دهیم؟

برای تشخیص آسان تر مراعات نظیر، به روابط معنایی کلمات، هم نشینی های رایج، و تعلق آن ها به یک مجموعه خاص توجه کنید. تمرین زیاد با مثال های متنوع، بهترین راه برای تقویت این مهارت است.